Το εξώφυλλο της έκδοσης The Greeks and Greek Love
ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
THE GREEKS & GREEK του Τζέιμς Ντέιβιντσον (James Davidson)
Ο Davidson, στην εισαγωγή του, αναφέρει τους προβληματισμούς αλλά και τα «ταμπού» αυτού του ακανθώδους θέματος. Στα δύο πρώτα κεφάλαια προσεγγίζει την έκφραση και την πράξη του έρωτα. Στο τρίτο κεφάλαιο θέτει τον έρωτα στο πλαίσιο της ελληνικής θρησκείας, ενώ στο επόμενο κεφάλαιο αναλύει τον έρωτα μεταξύ ανδρών στον πόλεμο. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζει τον έρωτα στη φιλολογία (Σαπφώ), την τέχνη, κυρίως την αγγειογραφία, και την πολιτική. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει βιβλιογραφία (15 σελίδες).
Όπως και το προηγούμενο βιβλίο του James Davidson, Courtesans and Fishcakes: the Consuming Passions of Classical Athens, έτσι και αυτό το έργο του απευθύνεται τόσο σε ειδικούς επιστήμονες και πανεπιστημιακούς όσο και στο ευρύ κοινό.
Πηγή: Περιοδικό, Αρχαιολογία και Τέχνες
Η μια όψη του αργυρού κυπέλλου (Κύλικας Γουόρεν) παρουσιάζει την ερωτική σκηνή δύο ανδρών την οποία παρακολουθεί κρυφά ο δούλος. Τέλη του 1ου αι. π.Χ. Βρετανικό Μουσείο.
Όταν το βιβλίο «The Greeks and Greek Love» έφτασε στα χέρια μου, μέσω του διαδικτυακού βιβλιοπωλείου Amazon, με έπιασε τρόμος. Από τη μια, το μέγεθος του: 656 πυκνογραμμένες σελίδες. Από την άλλη, το θέμα του: η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα. «Μια καυτή πατάτα», που λένε και στην Εσπερία... Είχα διαβάσει τις εκτενείς και διθυραμβικές, στην πλειονότητα τους, κριτικές των Βρετανών δημοσιογράφων για τον συμπατριώτη τους Τζέιμς Ντέιβιντσον, λέκτορα Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόργουικ, που μετά δέκα χρόνια μελέτης επιχείρησε «μια ριζοσπαστική εκ νέου αποτίμηση της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα», όπως εξηγεί στον υπότιτλο της έκδοσης. Για ένα «υπέροχο βιβλίο» μιλούσε το Literary Review, για ένα «μεγάλο κατόρθωμα» ο Independent, για μια «εξαιρετική έρευνα, βαθιά ενημερωμένη και ενημερωτική» το περιοδικό Spectator, για μια «εκπληκτική, εμβριθή μελέτη της κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας» ο Guardian.
Αλλά και στα γκέι fora του ελληνικού Ίντερνετ είχε φτάσει -σχεδόν αστραπιαία- η είδηση της κυκλοφορίας του βιβλίου. Κάποιοι εύχονταν να μεταφραστεί σύντομα στα Ελληνικά «για να μάθουν όλοι». Κάποιοι άλλοι διατύπωναν τις αμφιβολίες και τον σκεπτικισμό τους, όπως ο χρήστης που σχολίαζε σε ένα μπλογκ: «Αν η Ιστορία γράφεται από τους νικητές, η Ιστορία της ομοφυλοφιλίας γράφεται, δυστυχώς, από τους ομοφυλοφοβικούς»...
Πού τελείωναν ο μύθος, η προκατάληψη και οι υπερβολές και πού άρχιζε η ιστορική αλήθεια; Δεν έμενε παρά να το διαπιστώσω η ίδια, ξεχνώντας όσα διδάχθηκα στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο - και εστιάζοντας κυρίως σε όσα δεν διδάχθηκα• τα οποία, όπως αποδείχθηκε, ήταν περισσότερα απ' όσα φανταζόμουν. .. Έχοντας πάντα στο μυαλό μου αυτό που τόσο εύστοχα διατύπωσε ο αδικοχαμένος φιλόλογος του Μεσοπολέμου Ιωάννης Συκουτρής στα προλεγόμενα του πλατωνικού «Συμποσίου»: «Αποστολή της επιστήμης δεν είναι να εγκρίνει ή να κατακρίνει αλλά να κρίνει, να κατανοήσει».
Ο συγγραφέας ομολογεί ήδη από την εισαγωγή του τις δυσκολίες που αντιμετώπισε. «Εδώ και αιώνες», γράφει, «η ομοφυλοφιλία των αρχαίων Ελλήνων (αυτό που οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν "ελληνικό έθιμο" - mos Graecorum) αποτελεί έναν γόρδιο δεσμό για τους μελετητές της δυτικής Ιστορίας. Για τους Χριστιανούς, παραμένει ένα άλυτο ηθικό πρόβλημα: πώς ήταν δυνατόν οι αρχαίοι Έλληνες, που τόσο πολλά και καλά είχαν πει για την αρετή, να μην μπορούσαν να ξεφύγουν από μια τέτοια εξάρτηση, από μια διαστροφή; Αλλά και οι ίδιοι οι Έλληνες -από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας- δεν αντιμετωπίζουν το θέμα με τον ίδιο τρόπο. Μάλλον είναι κάτι που τους θορυβεί και εγείρει διαφορετικές, αντικρουόμενες απόψεις...»
Ο ίδιος διάβασε πολλά για να ολοκληρώσει τη μελέτη του: λυρικά ποιήματα, τραγωδίες και κωμωδίες, φιλοσοφικά συγγράμματα, αφηγήσεις ιστοριογράφων, σπαράγματα χαμένων έργων, προγενέστερες ιστορικές μελέτες. Περισσότερο φαίνεται, πάντως, να τον έχει επηρεάσει το «Συμπόσιο» του Πλάτωνα και δύο βιβλία αναφοράς για τη σύγχρονη ιστοριογραφία: το «A Problem in Greek Ethics» του Τζον Αντιγκτον Σάιμοντς (Λονδίνο, 1901) και το «Greek Homosexuality» του σερ Κένεθ Ντόβερ (Λονδίνο, 1978). Επιπλέον, παραθέτει 58 προσεκτικά επιλεγμένες εικόνες από αρχαία αγγεία και αγάλματα, που πιστοποιούν, κατά τη γνώμη του, αυτό που θέλει να αποδείξει: «Δεν λέω πως η σεξουαλική πράξη μεταξύ ανδρών ήταν αυτοσκοπός. Όμως, οφείλω να το ξεκαθαρίσω: δεν έχω συναντήσει κανέναν, εκτός Ελλάδος, που να πιστεύει ότι οι αρχαίοι Έλληνες απλώς κρατούσαν ο ένας το χέρι του άλλου...»
Ήταν μέσο διαπαιδαγώγησης
Το βιβλίο του Τζέιμς Ντέιβιντσον διαπνέεται -από την αρχή μέχρι το τέλος του- από την πεποίθηση του ότι η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα ήταν κάτι παραπάνω από την αμοιβαία έλξη μεταξύ ανδρών (ή γυναικών), κάτι περισσότερο από μια έντονη συναισθηματική κατάσταση. Το φαινόμενο είχε βαθιές θρησκευτικές και κοινωνικές ρίζες, υποστηρίζει, και σοβαρές πολιτικές προεκτάσεις. Αναφέρει ενδεικτικά, ήδη από την 6η σελίδα, προϊδεάζοντας τον ενδεχομένως ανυποψίαστο για το τι θα ακολουθήσει αναγνώστη: «Ελάχιστοι λόγιοι αμφιβάλλουν για το γεγονός ότι στον Μέγα Αλέξανδρο άρεσαν τα αγόρια και ότι τα πάθη μεταξύ ανδρών αναπτύσσονταν συχνά στην αυλή των Μακεδόνων βασιλέων. Ουδείς έχει ασχοληθεί όμως με τις πολιτικές συνέπειες αυτών των παθών. Το ίδιο ισχύει και για την ομοφυλοφιλία στην Κρήτη, μια σαφή εικόνα της οποίας μάς δίνει ο ιστορικός του 4ου αιώνα Έφορος. Και στην περίπτωση αυτή, όλοι αγνοούν τις πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις της. Ακόμη και στην περίπτωση της Αθήνας, για την οποία αρκετές πηγές υπονοούν ότι κουμάντο στη δημοκρατία της έκανε μια ιδιοτελής μαφία ανδρών που έκαναν σεξ με άλλους άνδρες, οι ιστορικοί μιλούσαν για την ομοφυλοφιλία περιγράφοντας την ως μεταβατικό στάδιο στη ζωή ενός άνδρα, ως κάτι επιφανειακό, ως ένα νεανικό ατόπημα»...
Κάποιες πόλεις-κράτη ανέχονταν τις σχέσεις μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου, γράφει ο Βρετανός ιστορικός. Κάποιες άλλες σχεδόν την επέβαλλαν, ως μέσο κοινωνικοποίησης και δημιουργίας ισχυρών δεσμών μεταξύ των μελών μιας κοινότητας. Οι πεποιθήσεις και οι πρακτικές στις πόλεις-κράτη διέφεραν. Όμως η ομοφυλοφιλία ήταν πανταχού παρούσα: «Είναι το λεπτό νήμα που ενώνει την αυλή του Σάμιου τυράννου Πολυκράτη με τις αυλές των Μακεδόνων βασιλέων, τον Υάκινθο (που προς τιμήν του οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Υακίνθεια στις όχθες του Ευρώτα) με τον Πέλοπα (ήρωα της Ολυμπίας), τους "Ιππής" του Αριστοφάνη με τον "Ύμνο στην Αφροδίτη" της Σαπφούς, τον αγγειογράφο Ευφρόνιο με τον φημισμένο ποιητή Πίνδαρο, τις απαγωγές νέων στην Κρήτη με τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο».
Εραστής και ερωμένος παίρνουν θέση για διαμηριαία σεξουαλική επαφή. Κύλικα του ζωγράφου του Βρύγου, δεκαετία 470 π.Χ. από το Vulci. Οξφόρδη, Μουσείο Ashmole.
«Κατ' εικόνα» των θεών τους
Γέννημα της ζωής του στρατοπέδου, κληροδότημα της εποχής των μεταναστεύσεων και των νομαδικών πολεμικών περιπετειών, κατά τις οποίες οι γυναίκες απουσίαζαν ή ήταν αριθμητικά ανεπαρκείς, ο... « Greek Love», λέει ο Ντέιβιντσον (βαδίζοντας στα χνάρια του Ιωάννη Συκουτρή), ήταν ένας θεσμός κοινωνικά αναγνωρισμένος, με τις συνήθειες και τους κανόνες του, με την παράδοση και την τεχνική του. Είχε τους θεούς, τους ημίθεους και τα πρότυπα του μεταξύ των ανθρώπων.
Πολλά ζεύγη απαριθμεί ο συγγραφέας: τον Ηρακλή και τον Ιόλαο, τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο, τον Ορέστη και τον Πυλάδη, τον Χρύσιππο και τον Λάιο, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, τον Φαίδρο και τον Ερυξίμαχο, τον Παυσανία και τον Αγάθωνα, τον Σωκράτη και τον Αλκιβιάδη, τον Αλέξανδρο και τον Ηφαιστίωνα. Το τελευταίο δίδυμο δείχνει να τον ιντριγκάρει περισσότερο. «Αν ψάχνετε ομοφυλόφιλους στην αρχαιότητα, στοιχηματίστε τα λεφτά σας στον Αλέξανδρο», γράφει στο κεφάλαιο που τιτλοφορεί «Gay Alexander»!
Αλλά και στον Γανυμήδη αφιερώνει 31 σελίδες. «Είναι ένας από τους παλαιότερους αρχαίους ελληνικούς μύθους -και βασικός γκέι μύθος, φυσικά- με κεντρική θρησκευτική σημασία. Ο πρίγκιπας της Τροίας, "το ωραιότερο αγόρι του κόσμου" σύμφωνα με τον Όμηρο, απήχθη από τον Δία και έφτασε στον Όλυμπο, πάνω στα φτερά ενός αετού. Ο Ξενοφών προσπαθεί να δώσει μιαν άλλη εξήγηση για την απαγωγή του, ετυμολογώντας το όνομα του νέου ως "γάνυται μήδεα". (Γάνυμαι= ευχαριστιέμαι + μή-δεα= σκέψεις) Για το μυαλό του, δηλαδή, και την ψυχή του τον αγάπησε ο Δίας και όχι για τα κάλλη του...» Μόνο που η λέξη μήδεα έχει διττή σημασία. Σημαίνει και τα ανδρικά γεννητικά όργανα (βλ. Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης του Ιωάννου Σταματάκου και Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής του J. B. Hofmann)...
Αρμόδιος και ο Αριστογείτων (λεπτομέρεια). Ρωμαϊκό αντίγραφο γλυπτού του Κριτία του 447 π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης
Συνέντευξη του Τζέιμς Ντέιβιντσον
Γιατί γράψατε αυτό το βιβλίο, κύριε Ντέιβιντσον;
Ο συγγραφέας απαντά και δηλώνει έτοιμος να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις...
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την ομοφυλοφιλία στην Αρχαία Ελλάδα;
Είχα ακροθιγώς ασχοληθεί με το θέμα στο πρώτο μου βιβλίο «Courtesans and Fishcakes». Του είχα αφιερώσει λίγες σελίδες. Το θέμα με ενδιέφερε όμως ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '90, όταν ετοίμαζα το διδακτορικό μου στην Οξφόρδη. Ξεκίνησα να συγκεντρώνω υλικό για το συγκεκριμένο βιβλίο το 1997. Δεν ήξερα ήδη τις απαντήσεις στα ερωτήματα που είχα. Μου πήρε τελικά δέκα χρόνια, όχι μόνο για τη συγγραφή αλλά κυρίως για την ενδελεχή έρευνα των πηγών. Ομολογώ πως βρέθηκα μπροστά σε πολλές εκπλήξεις. Ένιωθα υποχρεωμένος, όμως, να τελειώσω το «Greeks and Greek Love». Οχι όπως ένας ομοφυλόφιλος που ήθελε να εκπληρώσει το χρέος του απέναντι στην γκέι κοινότητα, αλλά ως ένας μελετητής των αρχαίων Ελλήνων που ήθελε να βάλει ένα λιθαράκι σε όσα σπουδαίοι ερευνητές έχουν έως τώρα προσφέρει. Αν οι συνάδελφοι' μου θα εκτιμήσουν την προσπάθεια μου ή όχι, αυτό είναι άλλο θέμα.
Γιατί πιστεύετε ότι πολλοί Έλληνες αρνούνται να αποδεχθούν αυτή την πλευρά των προγόνων τους;
Διότι σκέφτονται ως εξής: πώς μπορεί οι ένδοξοι Αρχαίοι Έλληνες, οι γενναίοι, οι σοφοί και φημισμένοι για τόσα επιτεύγματα τους, να ήταν «παραδομένοι» σε μια τόσο απωθητική διαστροφή; Όμως, ένα τέτοιο δίλημμα δεν υπάρχει. Ένα τέτοιο επιχείρημα βασίζεται στη χριστιανική (ορθόδοξη, καθολική και προτεσταντική) αλλά και την μουσουλμανική ηθική και καμιά σχέση δεν έχει με την ιστορική αλήθεια.
Υπάρχουν, πάντως, κάποιοι που θα θιγούν ή και θα εξαγριωθούν από το βιβλίο σας; Τι τους απαντάτε;
Δεν νομίζω ότι οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν περισσότερο ομοφυλόφιλοι από τους σημερινούς Αμερικανούς, Γερμανούς ή Ρώσους. Όμως δεν μπορεί να αγνοήσει κανείς την σαφή γκέι χροιά που βρίσκουμε σε διάφορες εκφάνσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού: στους μύθους και στους φιλοσοφικούς διάλογους, στα έργα τέχνης και στα τραγούδια. Τους παραπέμπω, λοιπόν, στα υπέροχα ποιήματα της Σαπφούς, στα έργα του Πλάτωνα, στο μύθο του Πέλοπα και του Υάκινθου. Όσοι, τώρα, Ακροδεξιοί μιλούν σαν να εκπροσωπούν όλους τους νεοέλληνες και εκφράζουν ακραίες, ομοφυλοφοβικές απόψεις, το μόνο που πετυχαίνουν είναι να κάνουν πολλούς Ευρωπαίους να αντιμετωπίζουν τους Έλληνες ως έναν «τυπικά ανώριμο» βαλκανικό λαό, κρυπτο-φασιστικό, παράλογο και τυφλά εθνικιστικό - που δεν μπορεί να διαχειριστεί με σοβαρότητα την ιστορία του. Εγώ δεν απευθύνομαι σ' αυτούς τους λίγους, όπως πιστεύω Έλληνες, αλλά στην πλειονότητα τους• εκείνους που αισθάνονται υπερήφανοι για τους προγόνους τους αλλά δεν παύουν να είναι και ρεαλιστές. Που αγαπούν τον Καβάφη και τη Σαπφώ όχι ως γκέι ποιητές αλλά ως σπουδαίους ποιητές. Τελεία.
Ποιο αρχαίο κείμενο αγαπάτε περισσότερο;
Δεν είναι, φυσικά, ένα... Στα 11 μου χρόνια διάβασα για πρώτη φορά την «Ιλιάδα» από μετάφραση. Στα 13 άρχισα να μαθαίνω αρχαία ελληνικά. Γνώρισα την ποίηση του Καβάφη ως φοιτητής στην Οξφόρδη. Παραμένει ο αγαπημένος μου ποιητής. Αγαπώ επίσης τους ρητορικούς λόγους του Δημοσθένη και του Λυσία. Και, φυσικά, θεωρώ θεσπέσια τα ποιήματα της Σαπφούς και μεγαλοφυείς τις κωμωδίες του Αριστοφάνη.
Αν υπήρχε μια μηχανή του χρόνου, θα θέλατε να ζήσετε στην αρχαία Ελλάδα. Κι αν ναι, σε ποια πόλη;
Να ζήσω χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και τρεχούμενο νερό; Θα αστειεύεστε! (Γελάει) Για να είμαι ειλικρινής, αν κάτι τέτοιο γινόταν ποτέ εφικτό, θα ήθελα να βρεθώ στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα. Αν δεν είχα την ατυχία να βρεθώ εκεί ως σκλάβος, πού ξέρετε; Ίσως ήμουν αρκετά τυχερός να γνωρίσω τον Πλάτωνα, τον Αισχίνη και τον Ξενοφώντα...
Τρυφερός εναγκαλισμός εραστή και ερωμένου. Κύλικα του ζωγράφου της Βρισηίδος, δεύτερο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Λούβρο.
Μέντορες, φιλήτορες και νεανίσκοι
Μερικά «νευραλγικά» αποσπάσματα από το βιβλίο που ο συγγραφέας αφιερώνει «Στον Αλμπέρτο, με όλη μου την αγάπη»...
Με τίτλο «Εμείς οι δυο για πάντα» ο Ντέιβιντσον αναφέρεται εκτενώς στη σχέση του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο. «Η αγάπη τους είναι κεντρικό στοιχείο στην πλοκή της Ιλιάδας. Και η σχέση τους η πιο έντονη συναισθηματικά σε όλο το έπος.»
«Army of lovers» (στρατό εραστών) χαρακτηρίζει τον Ιερό Λόχο της Θήβας. «Επρόκειτο για 150 ζευγάρια ανδρών, που η σχέση τους ήταν εκείνη που τροφοδοτούσε την ανδρεία τους στον πόλεμο. Πριν από κάθε μάχη, οι Ιερολοχίτες έδιναν όρκο στον τύμβο του Ιόλαου, του "ιδρυτή" της αρχαίας ελληνικής ομοφυλοφιλίας.»
Ο Αλέξανδρος ήταν «φιλόπαις», κατά τον Αθηναίο. Ο Δικαίαρχος ο Μεσσήνιος, μαθητής του Αριστοτέλη, μάλιστα, περιγράφει πώς ο Μακεδόνας στρατηλάτης φίλησε κάποτε δημοσίως έναν όμορφο Πέρση ευνούχο, τον Βαγόα.
Διαφορετικές πρακτικές: Στην Αθήνα της αρχαϊκής εποχής ανδρική ομοφυλοφιλία σήμαινε «σεξ ανάμεσα στους μηρούς» (intercrural= διαμήριος συνουσία). Οι Σπαρτιάτες, από την άλλη, το έκαναν φορώντας τους χιτώνες τους και ο νόμος όριζε ότι είναι ντροπή να αγγίζονται δύο αγόρια σε κοινή θέα.
Στην Κρήτη, όποιος επέλεγε έναν νέο έπρεπε να προαναγγείλει την απαγωγή του στους οικείους του, οι οποίοι όφειλαν εντός τριών ημερών να αποφασίσουν αν ο «απαγωγέας» είναι αντάξιος του γιου τους. Αν προτιμούσαν κάποιον άλλο, φρόντιζαν να ματαιώσουν την αρπαγή. Αν όλα έβαιναν καλώς, το ζεύγος κατέφευγε στα βουνά. Για δύο μήνες ο νέος διδασκόταν κυνήγι και χρήση όπλων από τον «μέντορα» του. Μετά την επιστροφή τους, απολάμβανε τιμές. Η μεγαλύτερη ντροπή για έναν νέο ήταν να μη βρεθεί και για εκείνον ένας φιλήτωρ.
Στην Ηλεία, στη Θεσσαλία και στη Βοιωτία η σχέση εραστού -ερωμένου ήταν δημοσίως γνωστή.
«Αρσενικές πόρνες ακολουθούσαν τα μακεδονικά στρατεύματα», υποστηρίζει το βιβλίο. «Τα αγόρια αυτά ήταν σύμβολα του πλούτου, τρόπαια, "διακοσμητικά αντικείμενα", όπως οι πολυτελείς χιτώνες και τα χρυσά κύπελλα, αλλά και αντανακλάσεις του άκρατου ομοσεξουαλικού πόθου τους.»
Στη Σπάρτη, η σχέση του εραστού προς τον ερωμένο ήταν σχέση αναγνωρισμένης κηδεμονίας. Ο πρώτος είχε την ευθύνη για τις παρεκτροπές του δεύτερου. Ο Ντέιβιντσον αναφέρεται και σε θεσμοθετημένους γάμους γυναικών.
Τα αθηναϊκά γυμναστήρια ήταν φυτώρια του ομοφυλοφιλικού έρωτα. Αυτό επιβεβαιώνεται σύμφωνα με τον Ντέιβιντσον από ένα νόμο του Σόλωνα, που ανάγεται στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. (Τον αναφέρει και ο Αισχίνης.) Η διάταξη απαγόρευε στους δούλους να ασκούνται στο γυμνάσιον και να συνάπτουν εκεί ερωτικές σχέσεις (παιδεραστείν ή εράν) με ελεύθερους πολίτες.
Δύο ομήλικοι νέοι ετοιμάζονται για σεξουαλική επαφή, πιθανών σε κάποια γιορτή. Ανθεστήρια(;). Κρατήρας του ζωγράφου του Δίνου, τρίτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Βρετανικό Μουσείο.
Ο φιλόλογος που σκανδάλισε τα μεσοπολεμικά ήθη
Πώς ο Ιωάννης Συκουτρής οδηγήθηκε στην αυτοκτονία με αφορμή τα σχόλιά του στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα...
Ήταν το 1934 όταν κυκλοφόρησε από την Ακαδημία Αθηνών μια έκδοση του «Συμποσίου» του Πλάτωνα με τη μετάφραση και τα σχόλια του φιλολόγου Ιωάννη Συκουτρή, ο οποίος, αν και σε νεαρή ηλικία -είχε γεννηθεί στη Σμύρνη το 1901 από πάμφτωχη οικογένεια- είχε ήδη κερδίσει την εκτίμηση της ευρωπαϊκής διανόησης• κυρίως της γερμανικής, αφού είχε σπουδάσει, μεταξύ άλλων, στο Βερολίνο και στη Λειψία, κοντά σε δύο από τους μεγαλύτερους φιλολόγους του 20ού αιώνα, τον Ulrich von Wilamowitz και τον Werner Jaeger. Οι εργασίες του για τον Δημοσθένη, τον Σπεύσιππο, τους Σωκρατικούς και την αρχαία ελληνική και βυζαντινή επιστολογραφία είχαν εντυπωσιάσει τους επιστημονικούς κύκλους. Τα πιο έγκριτα περιοδικά δημοσίευαν άρθρα και κριτικές του. Επιπλέον, ο εκδοτικός οίκος Teubner τού είχε από το 1928 αναθέσει τη νέα έκδοση του Δημοσθένη, γεγονός που αποτελούσε τεράστια τιμή και αναγνώριση. Ο Συκουτρής είχε απορρίψει, παρά ταύτα, μια δελεαστική πρόταση από το πανεπιστήμιο της Πράγας, να αναλάβει την έδρα Κλασικής Φιλολογίας, και είχε προτιμήσει να επιστρέψει στην Ελλάδα.
Στα προλεγόμενα του «Συμποσίου» (το οποίο αφιέρωνε στη σύζυγο του Χαρά), ο φιλόλογος που πολλοί έχουν χαρακτηρίσει αντάξιο του Αδαμάντιου Κοραή τόλμησε να μιλήσει και για ένα ζήτημα που και μια απλή αναφορά του μπορούσε τότε -μήπως όχι και σήμερα;- να σκανδαλίσει τα πλήθη: τον παιδικό και ομοφυλοφιλικό έρωτα στην αρχαία Ελλάδα. Ο ίδιος το ήξερε ότι έπαιζε με τη φωτιά: «Το θέμα είναι βέβαια πολύ λεπτό», έγραφε στην εισαγωγή του. «Αναφέρεται σε κάτι απολύτως ξένο προς τις συνήθειες και τις ηθικές αντιλήψεις της σημερινής κοινωνίας. Αλλά αυτό δεν μας απαλλάσσει από την υποχρέωση να το αντικρίσουμε με ψυχραιμία και αγνότητα' την καθιστά ακόμη μεγαλύτερη.» Ο ασκός του Αιόλου, όμως, είχε ήδη ανοίξει παρά τα θετικά σχόλια που είχε εξασφαλίσει η έκδοση από τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Αχιλλέα Τζάρτζανο, τον Αχιλλέα Κύρου της «Εστίας», τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Οι επιθέσεις που δέχτηκε τα επόμενα χρόνια ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Τα λιβελογραφήματα του κίτρινου Τύπου ήταν σχεδόν καθημερινά. Το περιοδικό «Επιστημονική Ηχώ» με εκτενή, απανωτά δημοσιεύματα, τον σφυροκοπούσε λυσσαλέα. Η Αρχιεπισκοπή επίσης. Και απέναντι' του, εκτός από τον μεσοπολεμικό ηθικισμό, είχε έναν ακόμη ορκισμένο εχθρό: το ακαδημαϊκό κατεστημένο. Η υποψηφιότητα του, το 1936, για την έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε ενοχλήσει τους υπόλοιπους ισχυρούς «μνηστήρες» της.
Ο Συκουτρής δεν άντεξε. Δεν κατάφερε να βρει μια διέξοδο. Αυτοκτόνησε στις 21 Σεπτεμβρίου του 1937.
Πηγή: Περιοδικό "Κ" της Καθημερινής της Κυριακής, 9 Μαρτίου 2008.
ΜΙΚΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΤΖΕΙΜΣ ΝΤΕΪΒΙΝΤΣΟΝ
Ο Τζέιμς Ντέιβιντσον γεννήθηκε το 1964 και έκανε Κλασικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συνέχισε τη δουλειά του στις Κλασικές Σπουδές, πήρε υποτροφία και έγινε ερευνητής στο Trinity College. Το 1996 διορίστηκε λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Warwick και από το 1999 είναι στο Birkbeck College του Λονδίνου.
Το πρώτο του βιβλίο Courtesans and Fishcakes: The Consuming Passions of Classical Athens (εκδόσεις Fontana Press, 1998) ήταν διασκευή της διδακτορικής του διατριβής. Ένα δεύτερο βιβλίο με τίτλο One Mykonos (εκδόσεις Profile Books, 1999) εντάχθηκε σε σειρά τσέπης με σκοπό να αναδειχθεί ένας νέος τρόπος γραφής, ο οποίος συνδυάζει την ταξιδιωτική αφήγηση με τις προσωπικές πληροφορίες। Περιλαμβάνει κομμάτια αναφορικά με τους γκέι, ένα ικανό μερίδιο για τους λάτρεις της Ιστορίας και γαργαλιστικές λεπτομέρειες για τους επισκέπτες του Αιγαίου। Ήταν μέλος του συμβουλίου της Society for the Promotion of Hellenic Studies από το 2001 ως το 2004 και από το 2000 μέλος τής Classical Association Journals.
Στα ελληνικά κυκλοφορεί ήδη το βιβλίο του Αρχαίοι Αθηναίοι: Ηδονές, καταχρήσεις και πάθη (Courtesans and fishcakes: The consuming passions of classical Athens) από τις εκδόσεις Περίπλους σε μετάφραση Χίλντας Παπαδημητρίου. Μια σύνοψή του: «Η χλιδή και η τρυφηλότητα του αρχαίου κόσμου είναι μυθικές. Η ευμάρεια της αυτοκρατορικής Ρώμης και η αγλαή λαμπρότητα της Κλεοπάτρας και των Φαραώ έρχονται σε τρομακτική αντίθεση με την εμφανή αυστηρότητα της δημοκρατικής Αθήνας. Αφού απέφευγαν όλες τις υλικές αδυναμίες, τι έκαναν οι κάτοικοι αυτού του πλούσιου κράτους-πόλης με τα λεφτά τους; Ήταν πράγματι τόσο Σπαρτιάτες στις συνήθειές τους, τόσο λογικοί και εγκρατείς στην εμφάνισή τους;».
Σύμπλεγμα Δία Γανυμήδη, ακρωτήριο ναού της Ολυμπίας, 480-470 π.X. Μουσείο Ολυμπίας
ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Τζέιμς Ντέιβιντσον: μια ριζοσπαστική αποτίμηση της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα
Ήταν οι αρχαίοι γκέι; Τους συγκεκριμένους τηλεφιλόλογους έρχεται να αγχώσει πάλι το ογκωδέστατο βιβλίο Τhe Greeks and Greek Love (Οι αρχαίοι Έλληνες και ο ομοφυλόφιλος έρως) που εκδόθηκε πρόσφατα στη Βρετανία. Στόχος του συγγραφέα Τζέιμς Ντέιβιντσον, αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Warwick, είναι να προχωρήσει σε «μια ριζοσπαστική εκ νέου αποτίμηση της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα». Ήδη το βιβλίο έχει πάρει αρκετά θερμές κριτικές, αντιμετωπίζεται ως σημαντική παρέμβαση στη σχετική βιβλιογραφία και τα βασικά επιχειρήματά του θα απασχολήσουν νομίζω τη φιλολογική κριτική για καιρό. Τι υποστηρίζει, θα ρωτήσετε, ήταν ή δεν ήταν τελικά οι αρχαίοι Έλληνες γκέι; Η απάντηση πάει κάπως έτσι: Ήταν πολύ λιγότερο από ό,τι θα τους ήθελε ο μέσος γκέι του Σαν Φρανσίσκο, και πολύ περισσότερο από ό,τι θα τους ήθελε ο μέσος Άδωνις Γεωργιάδης.
Δεν ήταν ίδιοι Ουσιαστικά, όλο το βιβλίο του Ντέιβιντσον μπορεί να διαβαστεί ως μια καλή απόδειξη του πόσο ανεδαφικό είναι αυτό το «ήταν ή δεν ήταν». Πρώτα απ΄ όλα, λέει, δεν είναι εύκολο να περιγραφεί ενιαία άποψη περί ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα. Δεν είναι το ίδιο η Λέσβος της Σαπφούς, η Αθήνα του Σωκράτη, ο θηβαϊκός Ιερός Λόχος και η μακεδονική αυλή. Το σύγχρονο στερεότυπο του «αρχαιοελληνικού έρωτα», μπορεί μεν να βασίζεται στο Συμπόσιο και άλλους διαλόγους του Πλάτωνα, ακόμα όμως και στη στενή κλασική εποχή υπάρχουν μεγάλες διαφορές στο πώς το θέμα αντιμετωπίζεται από διαφορετικούς συγγραφείς (ή ακόμα και στον ίδιο συγγραφέα: ο Πλάτωνας στους Νόμους φαίνεται ήδη να έχει αφήσει πίσω του τις ιδέες του Συμποσίου ). Υπάρχουν επίσης διαφορές στο τι συμβαίνει σε διαφορετικές περιοχές, στη Σπάρτη, την Αθήνα και την Κρήτη. Τις τοπικές αυτές διαφορές μάλιστα οι αρχαίοι συγγραφείς συζητούν, συχνά με ξενοφοβικά επιχειρήματα (τύπου «το δικό μας είναι καλαισθησία, των άλλων είναι απλώς ανήθικο») που θυμίζουν τους σημερινούς τηλεφιλόλογους.
Σοδομανία Το δεύτερο επιχείρημα του Ντέιβιντσον είναι ότι πρέπει να ξεφύγουμε από τη φιλολογική «σοδομανία» των τελευταίων δεκαετιών, δηλαδή τη μανία να βλέπουμε τη σεξουαλική πράξη πίσω από κάθε αναφορά των αρχαίων συγγραφέων σε «εραστή και ερωμένο». Αντίθετα, σε αυτό το κλασικό μοντέλο πρέπει να δούμε μία σειρά από αγαπητικές σχέσεις που συχνά δεν καταλήγουν σε σεξουαλική επαφή. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν και σεξουαλικά «ολοκληρωμένες» επαφές. Λέει ο συγγραφέας: «Ας το ξεκαθαρίσω: δεν έχω συναντήσει κανέναν, εκτός Ελλάδος, που να πιστεύει ότι οι αρχαίοι Έλληνες απλώς κρατιόντουσαν χεράκι χεράκι και τίποτα άλλο». Ωστόσο, σημειώνει, δεν πρέπει να θεωρούμε ότι η σεξουαλική πράξη ήταν αυτοσκοπός. Το τελευταίο επιχείρημα είναι άμεσα συνδεδεμένο με τα προηγούμενα: αν δούμε την αρχαιοελληνική ομοφυλοφιλία στην ιστορική πολυπλοκότητα, αντιφατικότητα και πολυμορφία της, μόνο τότε θα μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε και τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε ως θεσμός στην κοινωνία, την οργάνωση της πολιτικής, τον στρατό. Τότε θα επανεκτιμήσουμε και τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικές ερωτικές πρακτικές απεικονίστηκαν στην τέχνη, συζητήθηκαν στη φιλοσοφία και τη ρητορική, αναπαράχθηκαν παραδειγματικά στους αρχαιοελληνικούς μύθους.
Όχι πια σεξ, μόνο έρωτας Το βιβλίο του Davidson αντιπαρατίθεται έντονα στο κλασικό Greek Ηomosexuality (1978) του φημισμένου φιλολόγου J.Κ. Dover. Το βιβλίο εκείνο επέβαλε την άποψη ότι η ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα είχε να κάνει με ένα σύστημα ηλικιακής τάξης και κοινωνικής επιβολής και άρα, βασιζόταν στην ιδιότυπη- χρονικά προσδιορισμένη και κοινωνικά υπερκαθορισμένη- σχέση εραστή- ερωμένου. Όχι ερωτισμός, απλώς σεξουαλική πράξη· όχι σεξουαλικότητα, απλώς διαπαιδαγώγηση. Ο δεύτερος τόμος της Ιστορίας της Σεξουαλικότητας του Μισέλ Φουκώ στηρίχθηκε αρκετά στο έργο του Dover, για να υποστηρίξει ότι η χρήση των ηδονών στην αρχαία Ελλάδα εντασσόταν στο παιχνίδι εξουσίας και κοινωνικών σχέσεων (σε αντίθεση με την ηδονή στον χριστιανικό κόσμο, που συνδέεται με την υπέρβαση και την παρανομία). Ο Davidson επιμένει στον ερωτισμό των σχέσεων αυτών και ασκεί σκληρή κριτική και στα δύο βιβλία, πειστικά όμως μόνο στο πρώτο, καθώς το σχήμα του Φουκώ μάλλον μου φαίνεται πως ενδυναμώνεται παρά υπονομεύεται από την ανάλυσή του. Ουσιαστικά τα επιχειρήματά του μοιάζει να ξαναγυρίζουν σε παλαιότερες απόψεις, κυρίως διαμορφωμένες τον 19ο αιώνα, μεταξύ των άλλων και από το βιβλίο του βικτωριανού John Αddington Symonds Α Ρroblem in Greek Εthics (1883), από το οποίο και καθιερώθηκε ο όρος Greek Love.
Ελληνισμός και ανδρισμός Ξεχνάμε συχνά πόσο τα ζητήματα της σεξουαλικότητας είναι πλεγμένα με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε όχι μόνο τον εαυτό μας αλλά και τη θέση μας στον κόσμο. Παράδειγμα: ο ιερός πανικός, μήπως ο Όλιβερ Στόουν βγάλει τον Μεγαλέξαντρο γκέι, που είχε πιάσει προ ετών από τηλεπαρουσιάστριες μέχρι Βαγγέλη Βενιζέλο. Σίγουρα δεν είχε να κάνει με τον ίδιο τον «στρατηλάτη» ούτε με την «ιστορική αλήθεια». Αντίθετα, αναδείκνυε μια αγχωμένη σχέση εθνικής ταυτότητας, κοινωνικού φύλου και φαντασιακής προβολής (όπου εν προκειμένω Νεοέλλην = αρχαιότητα + επιβλητικότητα + ανδρισμός, ή, πιο απλά, Νεοέλλην = γαμάω σε διαχρονία). Τέτοια ταυτοτικά παλίμψηστα δεν χαρακτηρίζουν όμως μόνο τους Νεοέλληνες. Όπως η νεοελληνική παραδοσιακή ταυτότητα δυσφορεί με την ιδέα μιας αρχαίας Ελλάδας που της φαίνεται να μοιάζει με γκέι Ντίσνεϊλαντ, έτσι και η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη γκέι ταυτότητα βασίζεται συχνά σε μια υπεραπλουστευμένη υιοθέτηση των αρχαίων Ελλήνων ως ένδοξων προγόνων. Και οι δύο τακτικές γίνονται ιστορικά κατανοητές μόνο εφόσον τις τοποθετήσουμε στα συμφραζόμενα και δούμε τα όριά τους. Νέες μελέτες που δείχνουν πόσο πολύπλοκα ήταν τα αρχαιοελληνικά συστήματα σεξουαλικότητας, δείχνουν επίσης και πόσο ιδεολογικά προκαθορισμένες είναι και οι σύγχρονες απόψεις γι΄ αυτά, θετικές ή αρνητικές.
Δημήτρης Παπανικολάου, ΤΑ ΝΕΑ, 16/2/2008
!["From the Edge of the City" [Apo tin akri tis polis] by Constantine Giannaris](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWD4FnAhUJXuT14hsaOPZ-p6mCT7t_PMn5B6tZDH3Hnh97YOLxBBC8zb4DsL9lFu9gJwipYAr6sg5JhNgssEWCg233xYznuVyFg785b47x6Yo2rgoBZdXFMM5_HkVyt9JANSSfumdoUY0/s220/Apo-tin-akri-tis+polis%2528from-the-edge-of-the-city%2529Poster10.jpg)
