gay ekfansi: Μαρτίου 2015

Σκηνή από την ταινία «Ο θρύλος του κάστρου του Σουράμ», (1984)

Σεργκέι Παρατζάνοφ (1924 – 1990), αφιέρωμα στον ποιητή των εικόνων

Προλεγόμενα

Ό,τι και να γράψει κανείς για τούτον τον κορυφαίο σκηνοθέτη θα είναι λίγο· και λειψό. Στην υψηλή τέχνη υποκλίνεσαι, απλά υποκλίνεσαι. Ο Παρατζάνοφ θα φτάσει την τέχνη του κινηματογράφου στις πιο υψηλές της στιγμές, στιγμές αξεδιάλυτα δεμένες με τον πόνο, την ταπείνωση, τη καταδίωξη, το περιθώριο. Ένα περιθώριο στο οποίο θα τον εξαναγκάσει να ζήσει το κοντόφθαλμο ολοκληρωτικό καθεστώς της χώρας του. Αλλά εκεί είναι που ο μεγάλος δημιουργός θα δει τη συνουσία του σκοταδιού με το φως· τον πυθμένα αλλά και το άπειρο του γαλαξία. Γι' αυτό και η τέχνη του θα παραμείνει τόσο μοναδική και πάντα άξια ανακάλυψης. Μια τέχνη τόσο βαθιά συνυφασμένη με την σκληρή, καταραμένη ζωή του.

Σε ηλικία μόλις 23 ετών, το καλοκαίρι του 1947, θα έχει την πρώτη του άμεση επαφή με το παρωπιδοφόρο πρόσωπο της εξουσίας, αφού θα συλληφθεί στην Τιφλίδα ως ύποπτος για ομοφυλοφιλία. Είναι η πρώτη φορά που θα μπει στη φυλακή. Θα ακολουθήσουν και άλλες. Συνολικά 15 χρόνια πίσω από τα κάγκελα· μέσα σε ιδρύματα που τα ονομάζουν «ιδρύματα ανόρθωσης», αλλά και σε στρατόπεδα πολύ αυστηρών μέτρων. Ο ίδιος σε συνέντευξη τύπου στο Μόναχο όπου παρουσιαζόταν η ταινία το Ασίκ Κερίμπ, δεν θα διστάσει να πει: «Κατά τη διάρκεια της τελευταίας παραμονής μου στη φυλακή, χρειάστηκε να… συνευρεθώ με τριακόσια μέλη του κόμματος…».

Αλλά ας αφήσουμε τον ίδιο να μας μιλήσει:

«[...] Αυτό που με βασανίζει είναι η λύπη πως δεν μπόρεσα να δουλέψω για δεκαπέντε χρόνια. Όλη εκείνη την περίοδο δεν μ' άφησαν ούτε την κάμερα να πλησιάσω. Αυτό δεν μπορεί παρά να μου άφησει ίχνη και πληγές. Ξέρω όμως, επίσης, ότι στο Σοβιετικό κράτος μας υπήρχαν πάρτα πολλές τραγωδίες καλλιτεχνών. Ο Αϊζενστάιν και ο Πουντόβκιν γύρισαν λίγες ταινίες. Ο Πελεχιάν οδηγήθηκε μέχρι το άσυλο φρενοβλαβών. Του τρύπησαν τις φλέβες, έχασε μέχρι έξι λίτρα αίμα και αύριο μπορεί να του κόψουν το λαιμό. Σκέφτομαι, επίσης, τον πιανίστα Βλαντιμίρ Φέλτσμαν, που ήρθε σ' αυτή τη βεράντα για να με αποχαιρετήσει πριν από την οριστική του αναχώρηση για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σκέφτομαι, ασφαλώς, το μέλλον του Ταρκόφσκι, που αναπαύεται ηλιθιωδώς σε κάποιο κοιμητήριο στη Γαλλία, ενώ η θέση του θα έπρεπε να είναι ανάμεσά μας. Δεν είναι κρυφό σήμερα ότι ένας μεγάλος αριθμός δημιουργών, μουσικών, και ποιητών εξαφανίστηκαν με τραγικό τρόπο.. Σκέφτομαι του Ουκρανό κινηματογραφιστή Κουρμπάς, στο Ακμέτελι. Στο Κίεβο, όπου έζησα, μια ολόκληρη ομάδα εξαφανίστηκε έτσι. Τον Μπατσουκίνσκι, τον αξιομνημόνευτο, τον έβαλαν σε μια σχεδία, τον οδήγησαν έξω από την πόλη, τον πυροβόλησαν και τον έφεραν πίσω νεκρό. Σήμερα, δεν υπάρχει πλέον μυστικότητα γύρω από αυτά. Έγιναν ένα θλιβερό επεισόδιο της καλλιτεχνικής ιστορίας μας.

»Έχασα, λοιπόν, δεκαπέντε χρόνια από τη δημιουργική μου ζωή. Οι κατηγορίες εναντίον μου ήταν συχνά παράξενες και ψευδείς. Δεν είχαν καμιά σχέση με την πολιτική. Ακόμη κι αν ήλθε ο καιρός να αποκατασταθεί η αλήθεια, να ακυρωθούν οι κατηγορίες, να ξαναμπούν τα πράγματα στη θέση τους, τα χαμένα χρόνια δεν μπορούν, δυστυχώς, να αναπληρωθούν. Έκανα λίγες ταινίες, είχα όμως ενέργεια να κάνω και άλλες, έργα πιο πολύπλοκα, χωρίς αμφιβολία. Αυτό όμως, είναι συχνά το δράμα και το μέλλον των καλλιτεχνών. Φέρνουμε μαζί μας ένα κομμάτι από τον εαυτό μας, το οποίο μετατρέπεται, στη συνέχεια, σε μυστήριο. Πολλές φορές, βέβαια, αναρωτιέμαι: ποιος είναι υπεύθυνος γι' αυτά τα δεκαπέντε χρόνια απόλυτης στασιμότητας, χωρίς μισθό, χωρίς πόρους διαβίωσης, περιτριγυρισμένος από περιφρόνηση και κακολογίες, απομονωμένος, έχοντας χάσει τα πάντα;; Είμαι ο μοναδικός Σοβιετικός δημιουργός που φυλακίστηκε τρεις φορές: μπήκα στη φυλακή επί Στάλιν, εξαιτίας της KGB και, επί Μπρέσνιεφ και Αντρόποφ, εξαιτίας του MVD, του υπουργείου των εξωτερικών μας. Σήμερα πάλι, ακόμη κι αν συζητώ μαζί σας και οι καιροί έχουν αλλάξει, αισθάνομαι ελεύθερος κάτω από όρους».¹

Στην Ελλάδα από 30 Αυγούστου ως 9 Σεπτεμβρίου του 2012 πραγματοποιήθηκε ένα πραγματικά σπάνιο και για την εποχή μας και άκρως ασυνήθιστο αφιέρωμα στον ποιητή των εικόνων Σεργκέι Παρατζάνοφ στο Σινέ Τριανόν με τίτλο, Σεργκέι Παραζάνοφ, Στη σκιά των ξεχασμένων εικόνων. Προβλήθηκε το σύνολο του έργου του σκηνοθέτη. Οφείλουμε λοιπόν αυτή την μικρή αναφορά σε αυτό το πραγματικά σπάνιο κινηματογραφικό αφιέρωμα των ημερών μας.

Σεργκέι Παρατζάνοφ, μια γνωριμία²

Sergei Parajanov (Αρμενικά: Սերգեյ Փարաջանով; Ρωσικά: Серге́й Ио́сифович Параджа́нов; Γεωργιανά: სერგო ფარაჯანოვი; Ουκρανικά: Сергій Йо́сипович Параджа́нов).

Ο Σεργκέι Παρατζάνοφ γεννήθηκε στην Τιφλίδα της σημερινής Γεωργίας (τότε Σοβιετικής Ενωσης), στις 9 Ιανουαρίου του 1924. Πατέρας του, ο Σαρκίς Γιοσίφοβιτς Παρατζάνιαν που ήταν δεύτερος αξιωματικός στο στρατό του τσάρου, έγινε έμπορος μετά την επανάσταση, και η μητέρα του, η Σιράν Μπεζανιάν, ήταν μια από τις καλλονές της εποχής. Ο παππούς του που ήταν οδηγός άμαξας και για να γίνει μέλος του συνδέσμου αμαξηλατών, άλλαξε το όνομά του ρωσοποιόντας το, σε Παρατζάνοφ. Ο Σεργκέι έχει δύο αδελφές την πρωτότοκη Άννα και την δευτερότοκη Ροζέτα.

Από μικρός ο Σεργκέι θα δείξει το ενδιαφέρον του για τις τέχνης και θα σπουδάσει τραγούδι και βιολί στο ωδείο της Τιφλίδας. Θα παρακολουθήσει επίσης μαθήματα ζωγραφικής αλλά και χορού. Η καθηγήτρια δραματικής τέχνης Κχότα Ρεβούζοβιτς Ατκχαμπαντζέ θα τον παρακινήσει να μπει στο ινστιτούτο κινηματογραφικών σπουδών της Μόσχας, όπου και μπαίνει τελικά το 1946, παρακολουθώντας την διδασκαλία του κινηματογραφιστή Ιγκόρ Σαβτσένκο και στη συνέχεια του Μιχαήλ Ρομ. Ο καλύτερός του φίλος θα πεθάνει στο μέτωπο.

Το καλοκαίρι του 1947, συλλαμβάνεται παρέα με άλλους φοιτητές της Τιφλίδας, για κάποιες νυχτερινές παρεκτροπές, καθώς και ως ύποπτος για ομοφυλοφιλία. Έτσι βρίσκεται σε ηλικία 23 ετών πρώτη φορά στη φυλακή. Απελευθερώνεται το 1948 και ο Σαβτσένκο τον προσλαμβάνει ως βοηθό του στο Τρίτο χτύπημα. Το 1951 προσλαμβάνεται και πάλι από τον Σαβτσένκο ως βοηθός στην ταινία Ταράς Σεβτσένκο. Εδώ ο Παρατζάνοφ θα σκηνοθετήσει πολλές σκηνές και θα παίξει το ρόλο ενός Ρώσου στρατιώτη σε σκηνή η οποία θα κοπεί στο τελικό μοντάζ.

Ο Παρατζάνοφ θα παντρευτεί με μια νεαρή φοιτήτρια, αλλά η άτυχη γυναίκα του θα δολοφονηθεί από την ίδια της την οικογένεια, ως αντίποινα που αλλαξοπίστησε. Το 1952 γίνεται βοηθός του Βλαντιμίρ Μπράουν στην ταινία Μακσμίνκα. Είναι η χρονιά που μαζί με τον Ιακώβ Μπαζελιάν θα πραγματοποιήσει την πρώτη του μικρού μήκους ταινία με τίτλο Μολδαβιανή ιστορία. Με την ταινία αυτή θα πάρει το πτυχίο του υπογεγραμμένο από τον Ντοβζένκο.

Το 1953 ο Παρατζάνοφ θα εγκατασταθεί στο Κίεβο, και το 1954 παρέα με τον Μπαζελιάν πραγματοποιεί μια μεγάλου μήκους εκδοχή του Αντρίεχ, εμπνευσμένη από ένα διήγημα του Μολδαβού ποιητή Αιμιλιάν Μπούκοφ. Το 1957 υπογράφει δύο ντοκιμαντέρ τα Ντούμκα και Ναταλία Ούβιι, ενώ συμπράττει σε ένα τρίτο με τίτλο Τα χρυσά χέρια. Η σημαντική χρονιά για τον Παρατζάνοφ είναι το 1958, αφού υπογράφει την πρώτη του ταινία μεγάλου μήκους με τίτλο Το πρώτο αγόρι. Παντρεύεται για δεύτερη φορά με την Σβετλάνα Χερμπαντιούκ, Ουκρανή που είναι κόρη διπλωμάτη. Μαζί της θα αποκτήσει ένα γιο, τον Σερενσύκ.

Το 1962 γυρνάει την τρίτη του μεγάλου μήκους ταινία με τίτλο Ουκρανική ραψωδία, μια ταινία όπου πραγματεύεται τα βάσανα του πολέμου. Με την επόμενη, το Ένα λουλούδι πάνω στην πέτρα καταγγέλλει την ολέθρια επιρροή των αιρέσεων στους ανθρακωρύχους του Ντουνμπλάς.

Το 1964 αποτελεί μια ακόμα ξεχωριστή χρονιά για τον Παρατζάνοφ, αφού τα στούντιο Ντοβζένκο του Κιέβου για τον εορτασμό των εκατό χρόνων του Ουκρανού συγγραφέα Μιχαήλ Κοτσιουμπίνσκι (1864-1910) του εμπιστεύονται την μεταφορά μιας νουβέλας του συγγραφέα. Πρόκειται για τη νουβέλα Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων. Η ταινία θα γυριστεί στο χωριό Ζαμπιέ που βρίσκεται κάπου στα ανατολικά Καρπάθια και θα πραγματοποιηθεί με την πολύτιμη συνεργασία των κατοίκων του χωριού. Στον Παρατζάνοφ απονέμεται στο Φεστιβάλ της Μαρ-Πλάτα το 1965, βραβείο σκηνοθεσίας καθώς και το ειδικό βραβείο της επιτροπής για τούτη την ταινία. Προγραμματίζεται να προβληθεί σε Σαν Φρανσίσκο, Ρώμη, Μόντρεαλ. Προβάλλεται εκτός φεστιβάλ στη Μόσχα τον Ιούλιο του 1965, αλλά η μέτρια κριτική την εμποδίζει να βρει ευρεία διαμονή. Η ταινία θα παιχτεί στη Γαλλία το Μάρτιο του 1966, με τον τίτλο Τα πύρινα άλογα, μονταρισμένη κατά 15 λεπτέ λιγότερο από την αρχική της εκδοχή.

Στις 4 Αυγούστου του 1965 η ταινία κάνει πρεμιέρα στο Κίεβο. Το ίδιο βράδυ ο Παρατζάνοφ παίρνει μέρος φανερά κοντά στον Ίβαν Ντιούμπα, εναντίον των καταχραστικών συλλήψεων και φυλακίσεων Ουκρανών διανοουμένων, ενώ τον Οκτώβριο του ίδιου έτους επαναβεβαιώνει αυτές του τις θέσεις. Η σύλληψη, το 1968, του δημοσιογράφου Βιατσεσλάβ Τσερνοβίλ αλλά και η γενική καταστολή που υφίστανται οι διανοούμενοι στη Σοβιετική Ένωση οδηγούν στην σύνταξη ψηφίσματος που ο Παρατζάνοφ τον Απρίλιο συνυπογράφει.

Στις αρχές του καλοκαιριού του 1968 καλείται από τα στούντιο του Ερεβάν για μια ταινία-τοιχογραφία αφιερωμένη στον ποιητή Σάγιατ Νόβα με την ευκαιρία του εορτασμού των πενήντα χρόνων από τη γέννησή του. Όλη η κοινότητα του Ερεβάν θα κινητοποιηθεί για να πραγματοποιηθεί τούτη η νέα δημιουργία του Παρατζάνοφ. Η ταινία με τίτλο Σάγιατ Νόβα, θα βγει στις αίθουσες της Μόσχας, στο Ερεβάν κα στην Τυφλίδα, το 1969. Οι αντιδράσεις κοινού και κριτικών είναι αρνητικές. Η ταινία θα χαρακτηριστεί «ερμητική και παρακμάζουσας αισθητικής». Επιπλέων η υπερβολική λατρεία του παρελθόντος κρίνεται ύποπτη και αντισοβιετική. Η ταινία δεν θα απαγορευτεί, απλά θα αποσυρθεί από τις αίθουσες. Τελικά η ταινία θα βγει στις αίθουσες της Μόσχας το 1970 με τον τίτλο Το χρώμα του ροδιού, ακρωτηριασμένη κατά 20 λεπτά και σε νέο μοντάζ από τον Σεργκέι Γιουτκεβιτς. Η νέα τούτη εκδοχή φαίνεται να είναι απαλλαγμένη από σκηνές που κρίθηκαν «ερωτικές» ή «διφορούμενες» που θύμιζαν τη σχέση ανάμεσα στον ποιητή και στον πρίγκιπα.

Από εδώ και μετά αρχίζει για τον Σεργκέι Παρατζάνοφ μια δύσκολη περίοδος, αφού, οποιοδήποτε σχέδιο προτείνει στα διάφορα στούντιο απορρίπτεται. Συνεχίζει να δουλεύει πάνω σε σενάρια δικά του αλλά και μεταφορές λογοτεχνικών έργων στη μεγάλη οθόνη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρότασής του να μεταφέρει στην μικρή οθόνη παραμύθια του Άντερσεν με αφορμή την εκατοστή επέτειο από το θάνατο του Δανού συγγραφέα. Φυσικά και αυτή η πρότασή του έπεσε στο κενό.

Στις 17 Δεκεμβρίου του 1973, ο Σεργκέι Παρατζάνοφ συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στην πρωτεύουσα της Ουκρανίας. Το νέο της σύλληψής του που έγινε γνωστό στους κινηματογραφικούς κύκλους της Μόσχας, κάνει τον γύρω της Ευρώπης. Από την πρώτη στιγμή ένα κύμα αλληλεγγύης εξαπλώνεται ανάμεσα στους συναδέλφους του. Δημιουργείται μια επιτροπή υπεράσπισης που ζητά από τις σοβιετικές αρχές πληροφορίες για το μέλλον του Παρατζάνοφ μετά τη σύλληψή του. Το κείμενο θα υπογραφεί από όλα τα μεγάλα ονόματα του ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Μετά από 6 μήνες φυλακής ο Παρατζάνοφ καταδικάζεται στις 25 Απριλίου 1974 σε 5 χρόνια φυλακή. Αρχικά τον στέλνουν σε ένα ίδρυμα που ονομάζεται «ίδρυμα ανόρθωσης», για να τον στείλουν σύντομα σε στρατόπεδο πιο αυστηρών μέτρων, στο Ντιεπροπετρόβκ, στην Ουκρανία.

Δεν θα επωφεληθεί από την αμνηστία που δόθηκε σε πολλούς με την ευκαιρία των 30 χρόνων από την επανάσταση, αφού δεν θα του δοθεί από τον αρμόδιο το χαρτί για ένδειξη καλής συμπεριφοράς. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους η επιτροπή αλληλεγγύης παρακινημένη από την Γαλλική Ένωση Σκηνοθετών ενεργοποιεί το γαλλικό τύπο κατά την διάρκεια του φεστιβάλ της Μόσχας. Μια κίνηση αλληλεγγύης που θα έχει μια συνεχόμενη και σταθερή πορεία στη Γαλλία, όπου θα προβληθούν στο Παρίσι και πάλι Τα πύρινα άλογα το 1975 και Το χρώμα του ροδιού το 1981.

Το 1982 ο Παρατζάνοφ αφήνεται ελεύθερος. Ζει πουλώντας τα προσωπικά του είδη. Θα τον συλλάβουν ξανά στην Τιφλίδα με την κατηγορία ότι δωροδόκησε κάποιον δημόσιο υπάλληλο για να επιτύχει την εισαγωγή του ανεψιού του στο πανεπιστήμιο. Θα αφεθεί ελεύθερος μετά από 9 μήνες.

Ο Ε. Σεβαρνάντζε, πρώτος γραμματέας του κομουνιστικού κόμματος στην Τιφλίδα, άνθρωπος με προοδευτικές και νεωτεριστικές ιδέες καταφέρνει να πάρει τη άδεια από την Γκοσκίνο για την προώθηση μιας κινηματογραφικής μεταφοράς του κριτικογραφίματος του Τ. Αμπουλάντζε, Η μετάνοια, με σκηνοθέτη τον Παρατζάνοφ. Μέσα σε 29 μέρες, με συνεργάτη το φίλο του Ντ. Ανπαχίτζε, ο Παρατζάνοφ πραγματοποιεί τη μεταφορά στη μεγάλη οθόνη ενός δημοφιλούς Γεωργιανού μύθου. Ο θρύλος του φρουρίου του Σουραμί.

Στης αρχές του 1985 θα πραγματοποιηθεί στο «Σπίτι του κινηματογράφου» στην Τιφλίδα, μια πολύ σημαντική έκθεση με τα σχέδια, τα κουτιά, τα καπέλα και τα κολλάζ του Παρατζάνοφ. Στις 23 Μαρτίου του ίδιου έτους προβάλλεται στην Μόσχα σε αβάν-πρεμιέ Ο θρύλος του φρουρίου του Σουραμί. Η προβολή αποτελεί έναν θρίαμβο για τον Παρατζάνοφ, και η ταινία βγαίνει στις αίθουσες της Μόσχας στις 4 Ιουνίου. Ενώ στις 3 Δεκεμβρίου η ταινία βγαίνει στους κινηματογράφους του Παρισιού.

Ο Παρατζάνοφ επεξεργάζεται διάφορα σχέδια για ταινίες και σκέπτεται σενάρια. Τον Ιανουάριο του 1988 το Μουσείο Τεχνών του Ερεβάν παρουσιάζει μια έκθεση με τα κολάζ, τα σχέδια και τα κεραμικά του Παρατζάνοφ. Η έκθεση θα έχει μεγάλη επιτυχία. Στο χωριό Χρίλι στο Αζερμπαϊτζάν, θα γυρίζει την ίδια χρονιά την ταινία Ασίκ Κερίμπ.

Στις 5 Φεβρουαρίου του 1988, σε ηλικία 64 ετών ο Σεργκέι Παρατζάνοφ παίρνει άδεια για να ταξιδέψει εκτός Σοβιετικής Ένωσης. Είναι το Ρότερνταμ η πρώτη πόλη που θα τον υποδεχθεί, αφού στο εκεί φεστιβάλ παρουσιάζει την ταινία μικρού μήκους Αραμπέσκες πάνω στο θέμα του Πιροσμάνι. Ο Παρατζάνοφ θα γίνει θριαμβευτικά δεκτός από την διεθνή κριτική.

Το Ασίκ Κερίμπ, θα παρουσιαστεί στο φεστιβάλ του Μονάχου, και θα παιχτεί εκτός διαγωνισμού στο φεστιβάλ Βενετίας. Με την ευκαιρία της συνέντευξης τύπου ο Παρατζάνοφ επιδίδεται σε μια σειρά προκλήσεων ενάντια στην Περεστρόικα, όπως για παράδειγμα στη δηλωμένη ομοφυλοφιλία του: «Κατά τη διάρκεια της τελευταίας παραμονής μου στη φυλακή, χρειάστηκε να… συνευρεθώ με τριακόσια μέλη του κόμματος…».

Ο Παρατζάνοφ θα ακολουθήσει την προβολή του Ασίκ Κερίμπ στα φεστιβάλ της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου κ.α. Η ταινία θα ανοίξει την αναδρομή στο Γεωργιανό σινεμά στο κέντρο Πομπιντού (Νοέμβριος 1988-Γενάρης 1989).

Οι προτάσεις από το εξωτερικό για συνεργασίες πέφτουν σαν βροχή. Φάουστ, Θεία Κωμωδία, Μύθους της πηγής, Τραγούδι του Γκαϊαβατέ, είναι μερικά από τα έργα που του προτείνονται για να σκηνοθετήσει.

Στις 4 Ιουνίου του 1989 ο Παρατζάνοφ διακόπτει τα γυρίσματα της ταινίας Εξομολόγηση και μπαίνει στο νοσοκομείο με πνευμονολογικά και καρδιολογικά προβλήματα. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο της Μόσχας όπου και του αφαιρείτε όγκος από τον δεξιό πνεύμονα. Τα προγνωστικά είναι δυσοίωνα. Διάγνωση, καρκίνος. Από εδώ και πέρα αρχίζει μια πορεία εισαγωγών στα νοσοκομεία και παραμονής στο σπίτι του. Σε κρίσιμη κατάσταση με γαλλικό αεροπλάνο θα μεταφερθεί στο Παρίσι στο νοσοκομείο Saint-Louis, όπου μετά από την πρώτη χημειοθεραπεία θα χειροτερεύσει. Ο ίδιος δηλώνει ότι επιθυμεί να μεταφερθεί στο Ερεβάν, όπου και θα μεταφερθεί στις 18 Ιουλίου για να πεθάνει τελικά στις 22 Ιουλίου.

Ο θάνατός του θα χαρακτηριστεί από το πρακτορείο TASS «τραγική απώλεια για το Σοβιετικό σινεμά» και ότι «πολεμήθηκε επειδή προσπάθησε να κάνει δημιουργική κάθε στιγμή της ζωή του». Ούτε λόγος για όλα τα χρόνια που ο μεγάλος δημιουργός πέρασε στη φυλακή αλλά και στο περιθώριο των κρατικοδίαιτων στούντιο της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Παρατζάνοφ κηδεύτηκε στις 25 Ιουλίου του 1989. Η σωρός του εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο προαύλιο της Όπερας του Ερεβάν και στη συνέχεια μεταφέρθηκε με λιτανεία ακολουθούμενη από 50 χιλιάδες κόσμου μέχρι το Αρμενικό Πάνθεο στο πάρκο Κομιτάς. Ενταφιάστηκε εκεί, ανάμεσα στα μνήματα του συνθέτη Χατσατουριάν και του ήρωα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στρατηγού Αντράνικ, του οποίου η σωρός ποτέ δεν επαναπατρίστηκε σε αρμένικη γη.

Στις 27 Ιουλίου του 1991 εγκαινιάστηκε στην εθνογραφική συνοικία του Ερεβάν, το μουσείο-σπίτι του Παρατζάνοφ και είναι ανοιχτό για το κοινό. Η κίνηση ανήκει στο Δήμο του Ερεβάν και στην Δημοκρατία της Αρμενίας που και έχτισαν το σπίτι. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να δει πίνακες, κολάζ, χειρόγραφα, έπιπλά, αφίσες κ.ά. που περιγράφουν την πορεία τούτου του δημιουργού, αλλά και δίνουν την ατμόσφαιρα του πατρικού του σπιτιού του το οποίο τώρα είναι εγκαταλειμμένο.

Και ένα κείμενο του Μάκη Μωραΐτη³

«Ἐγὼ καθεύδω, διὰ τὴν χρείαν τῆς φύσεως,
ἡ δὲ καρδία μου ἀγρυπνεῖ, διὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἔρωτος».

Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου
Λόγος Τριακοστός

20 Ιουλίου 1990. Πάμε για το κλείσιμο της δεκαετίας. Προσωπικά, μου έχει φανεί αιώνας. Τέτοιο νιώθω το στέγνωμα στο κινηματογραφικό χώμα: έρημος αληθινή, σαν από άμμο. Τίποτα δε φυτρώνει, ούτε καν κακτοειδή. Κάποια υποπροϊόντα αμερικανικής προέλευσης, μικρές ευρωπαϊκές αναλαμπές, που σβήνουν την ίδια στιγμή που κάνουν την εμφάνιση τους, προσωπικές διαδρομές σε δρόμους ανοιγμένους από άλλους στο παρελθόν. Πήγα προς στιγμή να πω τροχιά, μα έκατσα για λίγο να σκεφθώ κάποιο αληθινά αυτόφωτο, λαμπερό αστέρι που να διέγραψε την τροχιά του αυτή τη δεκαετία και δε βρήκα κανένα. Ερημιά μέσα και έξω. Ίσως, η Ανατολή. Ίσως από κει γεμίσει ο χρόνος μας: από τις εικόνες του Κιαροστάμι και των άλλων παραμυθάδων.

Ώρες-ώρες συγκινούμαι. Τα μάτια μου βουρκώνουν. Μου λείπουν : ο Αντρέι και ο Σεργκέι. Μαζί τους έφτιαξα τη ζωή μου. Και με τον Μπρε-σόν, τον Όζου, τον Ντράγιερ, το Μιζογκούτσι. Μα αυτοί ήταν παλαιότεροι. Η ζωή μου ήταν εικόνες των δύο μεγάλων Αγίων, Αντρέι και Σεργκέι. Το προσωπικό μου εικονοστάσι στέρεψε. Και τα πνευματικά μου ενδιαφέροντα δε χωράνε πια πουθενά στο σινεμά. Σέρνονται από εδώ και από εκεί, άστεγα.

Η θλίψη του Γκόρτσιακοφ ακόμη με καταδιώκει. Δίπλα του, η απελπισία του Ιβάν και των Προγόνων. Μαζί τους και η στέγαση των μορφικών αναζητήσεων που με συναρπάζουν.
Η παράδοση και ο μοντερνισμός σε άρρηκτη σχέση. Ο φορμαλισμός του Σκλόφσκι, η αναζήτηση της επικοινωνίας με το Μέγα Δημιουργό από τον Ρουμπλιώφ, το πάντρεμα της ποίησης του Σάγιατ Νόβα και των φορμαλιστικών ποιητικών προτάσεων του Σεργκέι. Ότι γυρεύαμε πάντα στον κινηματογράφο: την πρωτότυπη φόρμα που μπορούσε να εκφράσει ένα δυνατό, πανανθρώπινης σημασίας περιεχόμενο. Τους ισχυρούς κρίκους αυτής της «οντολογικής» αλυσίδας, του Οκτώβρη, του Ημερολογίου ενός εφημέριου, του Λόγου, του Καθυστερημένου Φθινοπώρου…

20 Ιουλίου 1990. Ο Σεργκέι μας αποχαιρέτισε οριστικά. Καρκίνος στον πνεύμονα, επιπλοκές στην καρδιά. Από καρκίνο στον πνεύμονα μας αποχαιρέτισε και ο Αντρέι: Ιούλιος 1986. Καταραμένη αρρώστια. Άντε να μπορέσεις να συνέλθεις. Η μια στενοχώρια αμέσως μετά την άλλη. Και οι άλλες εικόνες που σου έρχονται, μαύρη απελπισία. Που σε ζώνουν κιόλας σαν φίδια, σου στερούν το ζωτικό σου χώρο.

Δέκα χρόνια μετά. Φόρος τιμής τούτο το βιβλίο στο έργο και στις ημέρες του αγίου Σεργκέι. Η ψυχή μου αγρυπνεί διά το πλήθος του έρωτος των εικόνων του.

Μείνε μαζί μας, Σεργκέι. Εις τους αιώνες των αιώνων.

Μ.Μ.

Πηγές

1. Απόσπασμα από συνέντευξη του Παρατζάνοφ στον Patrick Cazals, από το βιβλίο Ο βίος και το έργο του Σεργκέι Παρατζάνοφ, μτφρ. Λίλα Σέρρα, εκδόσεις Καθρέπτης, Αθήνα 1993.

2. Πολύτιμη βοήθεια στη σύνταξη του κειμένου στάθηκε το βιβλίο του Patrick Cazals Ο βίος και το έργο του Σεργκέι Παρατζάνοφ, ό.π.

2. Πρόλογος του Μάκη Μωραΐτη στο βιβλίο του Patrick Cazals Ο βίος και το έργο του Σεργκέι Παρατζάνοφ, ό.π.

Σκηνή από την ταινία «Ο θρύλος του κάστρου του Σουράμ», (1984)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ του ΣΕΡΓΚΕΪ ΠΑΡΑΤΖΑΝΟΦ

1924. 9 Ιανουαρίου: Γέννηση του Παρατζάνοφ στην Τιφλίδα της σημερινής Γεωργίας (Τότε Σοβιετικής Ένωσης).

1932–1945. Φοιτά στο 42ο Σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης της Τιφλίδας.

1942–1945. Παρακολουθεί μαθήματα στο Ινστιτούτο Σιδηροδρομικών Μεταφορών της Τιφλίδας, σχολή που εγκαταλείπει τον Ιανουάριο του 1942. Παρακολουθεί μαθήματα βιολιού και τραγουδιού στη Μουσική Σχολή του Κρατικού Ωδείου Τιφλίδας. Παράλληλα παίρνει μαθήματα χορού στη σχολή χορογραφίας του Θεάτρου της Όπερας και του Μπαλέτου της Τιφλίδας.

1945. Καλοκαίρι: Φεύγει για τη Μόσχα

1945. Αρχίζει η φοίτησή του στο Πανενωσιακό Ινστιτούτο Κινηματογράφου στο εργαστήρι του Ιγκόρ Σάβτσενκο (1906 – 1950). Μετά το θάνατο το Σάβτσενκο, επικεφαλής στο εργαστήρι ήταν ο Α. Ντοβτζένκο (1894 – 1956).

1947. Καλοκαίρι: Συλλαμβάνεται παρέα με άλλους φοιτητές της Τιφλίδας, για νυχτερινές παρεκτροπές, καθώς και ως ύποπτος για ομοφυλοφιλία. Είναι η γνωστή υπόθεση Ν. Μ. Μικάβα. Παραμένει κρατούμενος σε ηλικία 23 για επτά μήνες στη φυλακή Ορτατσάλσκαγια τις Τιφλίδας.

1948. Απελευθερώνεται. Προσλαμβάνεται σαν βοηθός σκηνοθέτη από τον Ιγκόρ Σάβτσενκο για την ταινία Τρίτο χτύπημα.

1950. Παντρεύεται στη Μόσχα με μια νεαρή Τατάρα φοιτήτρια.

1951. Προσλαμβάνεται και πάλι από τον Σαβτσένκο ως βοηθός στην ταινία Ταράς Σεβτσένκο. Ιούνιος: Η άτυχη γυναίκα του θα δολοφονηθεί από την ίδια της την οικογένεια, ως αντίποινα που αλλαξοπίστησε.

1952. Εργάζεται ως βοηθός του σκηνοθέτη Βλαντιμίρ Μπράουν στην ταινία Μαξίμκα. Γυρίζει παρέα με τον Ιακώβ Μπαζελιάν την πτυχιακή ταινία μικρού μήκους Μολδαβιανή ιστορία, με την οποί παίρνει το πτυχίο του. Αρχίζει να εργάζεται στα κινηματογραφικά στούντιο του Κιέβου.

1954. Γυρίζει σε συνεργασία με τον Μπαζελιάν τη μεγάλου μήκους ταινία Αντριέχ πάνω σε διήγημα του Μολδαβού ποιητή Αιμιλιάν Μπούκοφ.

1957. Υπογράφει δύο ντοκιμαντέρ: Ντούμκα και Ναταλία Ούσβιι, ενώ συμπράττει και σε ένα τρίτο: Τα χρυσά χέρια.

1958. Γυρίζει στα κινηματογραφικά στούντιο του Κιέβου, μόνος του, την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία με τίτλο Το πρώτο αγόρι. Παντρεύεται για δεύτερη φορά την Σβετλάνα Ιβάνοβνα Χερμπαντιούκ, κόρη Ουκρανού διπλωμάτη, γεννημένη στον Καναδά. Νοεμβρίου 10: Γεννιέται ο γιος του Σουρέν Παρατζάνωφ.

1962. Γυρίζει δύο μεγάλου μήκους ταινίες: Την Ουκρανική ραψωδία που πραγματεύεται τα βάσανα του πολέμου και το Ένα λουλούδι πάνω στην πέτρα, όπου καταγγέλλει την ολέθρια επιρροή των αιρέσεων στους ανθρακωρύχους του Ντουνμπλάς. Μάρτιος: Εκδίδεται το οριστικό του διαζύγιο με τη Σβετλάνα Ιβάνοβνα Χερμπαντιούκ.

1964. Γυρίζει στο χωριό Ζαμπιέ των Καρπαθίων την ταινία Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων, βασισμένη σε νουβέλα του Μιχαήλ Κοτσιουμπίνσκι, για τον εορτασμό των εκατό χρόνων του συγγραφέα.

1965. Βραβεία για την ταινία Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων στα κινηματογραφικά φεστιβάλ της Ρώμης, του Μαρ ντελ Πλάτα κ.ά. Η ταινία τιμάται με το Βραβείο της Ακαδημίας της Μεγάλης Βρετανίας. Παίρνει μέρος φανερά κατά των καταχραστικών συλλήψεων και φυλακίσεων Ουκρανών διανοουμένων. Συγγράφει το σενάριο για την ταινία Οι νωπογραφίες του Κιέβου, ταινία που διακόπτεται από τις αρχές λίγο πριν αρχίσουν τα κανονικά γυρίσματα, αφού το σενάριο κρίνεται υπερβολικά υποκειμενικό και στερούμενο αντικειμενικής αλήθειας.

1966. Μάρτιος: Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων βγαίνουν στις αίθουσες της Γαλλίας σε 95λεπτη εκδοχή με τίτλο Τα πύρινα άλογα. Φεύγει για την Αρμενία.

1967. Γυρίζει το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ στα κινηματογραφικά στούντιο του Ερεβάν με θέμα το έργο του Αρμένιου ζωγράφου Ακόπ Οβνατανιάν..

1968. Σύλληψη του δημοσιογράφου Βιατσεσλάβ Τσερνοβίλ. Ο Παρατζάνοφ υπογράφει ψήφισμα διαμαρτυρίας που απευθύνεται στους Μπρέσνιεφ-Κοσύγκι-Ποτζόρνυ. Αρχές καλοκαιριού: Καλείται από τα στούντιο του Ερεβάν να αναλάβει μια ταινία-τοιχογραφία αφιερωμένη στον ποιητή Σάγιατ Νόβα, με την ευκαιρία του εορτασμού των πενήντα χρόνων από την γέννησή του.

1969. Η ταινία Σάγιατ Νόβα, βγαίνει στις αίθουσες της Μόσχας, του Κιέβου του Ερεβάν και της Τιφλίδας. Οι κριτικές είναι αρνητικές. Η ταινία χαρακτηρίζεται «ερμητικής και παρακμάζουσας αισθητικής». Σταματάει η έκδοση κοπιών της ταινίας και κάθε προσπάθεια διανομής της. Το μοντάζ της ταινίας ανατίθεται στον μετρ του σοβιετικού κινηματογράφου Σεργκέι Γιουτκέβιτς. Γράφει τις πρώτες νουβέλες με αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία στη Τιφλίδα. Γράφει την Εξομολόγηση. Αρρωσταίνει από πνευμονία στο Κίεβο. Εισάγεται στο νοσοκομείο. Γράφει το σενάριο για την ταινία Τρεμάμενο παλάτι με βάση το ποίημα του Αλεξάντερ Σεργκέγιεβιτς Πούσκιν «Το σιντριβάνι του Μπαχτσί Σαράι».

1970. Η ταινία Σαγιάτ Νοβά βγαίνει στις αίθουσες της Μόσχας με τον τίτλο Το χρώμα του ρόδου, μονταρισμένη από τον Σεργκέι Γιούτκεβιτς και κουτσουρεμένη κατά 20 λεπτά.

1971. 1 Δεκεμβρίου: Πηγαίνει στη Μόσχα με την αρχική εκδοχή του Σαγιάτ Νοβά. Μυστική αναφορά του προέδρου της Κρατικής Επιτροπής Ασφαλείας Γιούρι Αντρόπωφ προς την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ για την ομιλία του Σεργκέι Παρατζάνωφ στο Μινσκ.

1972. Τα κινηματογραφικά στούντιο του Κιέβου αρχικά του εγκρίνουν το σενάριο της ταινίας Intermezzo που βασίζεται σε διήγημα του Μ. Κοτσιουμπίνσκι. Η Κεντρική Επιτροπή του Κ.Κ. Ουκρανίας με έγγραφό της ειδοποιεί τα στούντιο ότι πρέπει να διακόψουν τη συνεργασία τους με τον Σεργκέι Παρατζάνωφ. Τον υποχρεώνουν να εγκαταλείψει το έδαφος της δημοκρατίας. Συγγράφει τα σενάρια των ταινιών Ικάρ και Χρυσή τομή. Η Επιτροπή Κινηματογράφου της ΕΣΣΔ απορρίπτει τα σενάρια. Συγγράφει το σενάριο για την ταινία Αρά ο θαυμάσιος. Τα κινηματογραφικά στούντιο της «Αρμιάν Φιλμ» του το απορρίπτουν. Καταθέτει στα κινηματογραφικά στούντιο του Κιέβου το σενάριο για την ταινία Δαίμων με βάση το γνωστό ποίημα του Μ. Γι. Λέρμοντωφ. Το σενάριο δεν εγκρίνεται.

1973. Ολοκληρώνει το σενάριο μιας τηλεταινίας βασισμένης στα παραμύθια του Χανς Άντερσεν με αφορμή την εκατοστή επέτειο από το θάνατό του. Τα κινηματογραφικά στούντιο του Κιέβου, του Γιερεβάν, του Βίλνιους και της Ρήγας όπου απευθύνεται ο Σεργκέι Παρατζάνωφ απορρίπτουν το σενάριο. 15 Δεκεμβρίου: Η Επιτροπή Ραδιοφώνου και Τηλεοράσεως της ΕΣΣΔ εκδίδει διάταγμα το οποίο επιτρέπει την προβολή της ταινίας Το θαύμα στο Οντένς. 17 Δεκεμβρίου: ο Σεργκέι Παρατζάνωφ συλλαμβάνεται στο διαμέρισμά του στο Κίεβο και φυλακίζεται στην φυλακή Λουκιάνοφσκαγια

1974. 8 Ιανουαρίου: Επανέρχεται στο προσκήνιο στον ευρωπαϊκό τύπο η υπόθεση Παρατζάνοφ. 25 Απριλίου: Γίνεται κεκλεισμένων των θυρών η δίκη του όπου και τον καταδικάζουν σε 5 χρόνια φυλάκιση. Το δικαστήριο αποφαίνεται ότι η ποινή θα πρέπει να εκτελεστεί σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως υψηλής ασφάλειας και παράλληλα δημεύει την περιουσία του. 17 Μαΐου: Η Ένωση Κινηματογραφιστών της Ουκρανίας τον διαγράφει από μέλος της. 1 Ιουλίου: Οδηγείται στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως υψηλής ασφαλείας στη διεύθυνση : Επαρχία Βινίνστκαγια, περιοχή Τροστιάνετσκι, κοινότητα Γκούπνικ, λατομείο γρανίτη, τμήμα 301/39.

1975. Απρίλιος: Οδηγείται στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως υψηλής ασφαλείας στην επαρχία Βινίντσκαγια, κοινότητα Στριζάφκα, τμήμα 301/81. Προβάλλονται στο Παρίσι Τα Πύρινα άλογα.

1976. Αύγουστος: Οδηγείται στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως υψηλής ασφάλειας στην Επαρχία Βοροσιλοβογκράντσκαγια, κωμόπολη Περεβάλσκ, τμήμα 314/15, ομάδα 12. Μεγάλη και μακρά προσπάθεια υπεράσπισης του σκηνοθέτη κυρίως στη Γαλλία. Μέσα στη φυλακή ζωγραφίζει και φτιάχνει κολάζ.

1977. 30 Δεκεμβρίου: Απελευθερώνεται ένα χρόνο πριν ολοκληρώσει την ποινή του. Φτάνει στη Τιφλίδα. Εγκαθίσταται στο πατρικό του σπίτι στην οδό Κότα Μέσχι 7, αφού το διαμέρισμά του στο Κίεβο έχει δημευθεί από τις αρχές.

1980. Απρίλιος: Η Ένωση Γάλλων Σκηνοθετών τον προσκαλεί επισήμως να λάβει μέρος στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ των Κανών. Η πρόσκληση δε φτάνει ποτέ στα χέρια του Σ. Παρατζάνωφ. Στα ερωτήματα των Γάλλων τόσο η Επιτροπή Κινηματογράφου της ΕΣΣΔ όσο και της Δημοκρατίας της Γεωργίας δεν απαντούν.

1981. Ζει πουλώντας τα προσωπικά του αντικείμενα. Προσπαθεί να βρει δουλειά. 13 Φεβρουαρίου: Το χρώμα του ροδιού ξαναβγαίνει στις αίθουσες του Παρισιού. 31 Οκτωβρίου: Δίνει διάλεξη στο θέατρο Ταγκάνκα στη Μόσχα εκφράζοντας τις απόψεις του για την παράσταση του Γιούρι Λιουμπίμωφ «Βλαδίμηρος Βισότσκι» (αφήγημα για τη τύχη ενός άνεργου σκηνοθέτη). Στην ΚΑ. ΓΚΕ. ΜΠΕ της Γεωργίας φτάνει αναφορά από τη Μόσχα με το κείμενο της ομιλίας του Παρατζάνωφ και υπόδειξη ότι θα πρέπει να ληφθούν αποφασιστικά μέτρα: προτείνεται η πάση θυσία σύλληψη του σκηνοθέτη.

1982. 2 Ιανουαρίου: Σύλληψη του Σεργκέι Παρατζάνωφ στο διαμέρισμά του στη Τιφλίδα με την κατηγορία ότι δωροδόκησε κάποιον δημόσιο υπάλληλο για να επιτύχει την εισαγωγή του ανεψιού του στο πανεπιστήμιο. Θα αφεθεί ελεύθερος μετά από φυλάκιση 9 μηνών στη φυλακή Ορτατσάλσκαγια. 4 Οκτωβρίου: Γίνεται η δίκη του στην αίθουσα του Οίκου Εργαζομένων στον Πολιτισμό. Το δικαστήριο τον αφήνει ελεύθερο με περιορισμούς.

1984. Η Επιτροπή Κινηματογράφου της ΕΣΣΔ μετά από παρεμβάσεις φίλων του, του επιτρέπει να γυρίζει ταινίες για λογαριασμό της «Γκρούζια Φιλμ». Μάιος: Μέσα σε 29 μέρες, με συνεργάτη το φίλο του Ντ. Ανπαχίτζε, ο Παρατζάνοφ πραγματοποιεί τη μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του δημοφιλούς Γεωργιανού μύθου. Ο θρύλος του φρουρίου του Σουραμί.

1985. Πραγματοποιείται στο «Σπίτι του κινηματογράφου» στην Τιφλίδα, έκθεση με τα σχέδια, τα κουτιά, τα καπέλα και τα κολλάζ του Παρατζάνοφ. Τίτλος της έκθεσης «Χορός στο εργαστήρι του καλλιτέχνη». 23 Μαρτίου: Προβάλλεται στην Μόσχα σε αβάν-πρεμιέ Ο θρύλος του φρουρίου του Σουραμί. Η προβολή αποτελεί έναν θρίαμβο για τον Παρατζάνοφ. . 4 Ιουνίου: Η ταινία βγαίνει στις αίθουσες της Μόσχας. 3 Δεκεμβρίου: Η ταινία βγαίνει στους κινηματογράφους του Παρισιού.

1986. Γυρνάει για λογαριασμό των στούντιο ντοκιμαντέρ της Τιφλίδας την μικρού μήκους ταινία Αραμπέσκες πάνω στο θέμα του Πιροσμάνι, ταινία αφιερωμένη στον Γεωργιανό ζωγράφο Ν. Πιροσμαναχβίλι.

1987. 5 Φεβρουαρίου: Πηγαίνει στο Ρότερνταμ. Είναι η πρώτη φορά που του επιτρέπεται να ταξιδέψει στο εξωτερικό. Παρουσιάζει την ταινία Αραμπέσκες πάνω στο θέμα του Πιροσμάνι. Θριαμβευτική κριτική για τον σκηνοθέτη από την διεθνή κριτική. Του απονέμεται το βραβείο «20 σκηνοθέτες του μέλλοντος». Ολοκληρώνει το σενάριο Το μαρτύριο του Σουσάνικ.

1988. 15 Ιανουαρίου: Εγκαινιάζεται στο Γιερεβάν, έκθεση έργων του με τίτλο «Στο εργαστήρι του σκηνοθέτη». Ιούνιος: Οργανώνεται η πρώτη αναδρομική προβολή των έργων του στο εξωτερικό με τη συμμετοχή του. Παράλληλα διοργανώνεται έκθεση των έργων του στο Μόναχο στα πλαίσια του κινηματογραφικού φεστιβάλ της πόλης. Η Ευρώπη για πρώτη φορά γνωρίζει τον καλλιτέχνη Παρατζάνωφ. Στο χωριό Χρίλι στο Αζερμπαϊτζάν, γυρίζει την ταινία Ασίκ Κερίμπ, βασισμένη σε παραμύθι του Μ. Γι. Λέρμοντωφ. Ταξιδεύει στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ στη Νέα Υόρκη, στη Βενετία και στο Παρίσι. Ο Γιούρι Ιλιένκο, Ουκρανός σκηνοθέτης και εικονολήπτης, γράφει τις νουβέλες του Σεργκέι Παρατζάνωφ με τις αναμνήσεις του από την εξορία. Γεννιέται η ιδέα για το γύρισμα της ταινίας «Η λίμνη των κύκνων. Στρατόπεδο συγκέντρωσης». Ο Ιλιένκο ολοκληρώνει την οριστική γραφή της νουβέλας. Αρχίζουν τα πρώτα συμπτώματα της σοβαρής ασθένειας του Σεργκέι Παρατζάνωφ.

1989. Απρίλιος: Ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. Συμμετέχει στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ. Λαμβάνει το Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής. Αρχίζει τα γυρίσματα της ταινίας Εξομολόγηση στη Τιφλίδα, τα οποία σταματούν αιφνίδια λόγω της ραγδαίας επιδείνωσης της υγείας του. Ιούλιος: Εγχείρηση στη Μόσχα, αφαίρεση όγκου στον αριστερό πνεύμονα. Διάγνωση: καρκίνος. Επιστροφή στη Τιφλίδα. Ταξίδι στην Πορτογαλία. Συμμετοχή στο κινηματογραφικό φεστιβάλ «Φαντασπορτο». Πρώτο βραβείο για την ταινία Ασίκ-Κερίμπ. Ευρωπαϊκό Βραβείο «Φέλιξ – 88».

1990. Φεβρουάριος – Μάρτιος: Ραγδαία επιδείνωση της υγείας του. Φεύγει για το Ερεβάν. Μάιος: Φεύγει αεροπορικώς με γαλλικό αεροπλάνο για το Παρίσι προκειμένου να υποβληθεί σε χημικοθεραπεία. 18 Ιουνίου: Επιστρέφει στο Γιερεβάν μετά από παράκλησή του. Τη νύχτα από την 20ης προς την 21η Ιουλίου ο Σεργκέι Παρατζάνωφ πεθαίνει στο νοσοκομείο.25 Ιουλίου: Η σωρός του εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο προαύλιο της Όπερας του Ερεβάν και στη συνέχεια Αρμενικό Πάνθεο στο πάρκο Κομιτάς όπου και θάβεται. Δεκέμβριος: Μόσχα. Τιμάται μετά θάνατο με τέσσερα βασικά βραβεία «Νίκα» για την ταινία του Ασίκ Κερίμπ.

1991. 27 Ιουλίου: Εγκαινιάζεται από το Δήμο του Ερεβάν και τη Δημοκρατία της Αρμενίας στην εθνογραφική συνοικία του Ερεβάν το μουσείο «Σεργκέι Παρατζάνωφ».

Ο Σεργκέι Παρατζάνοφ με τον Βλαδίμηρο Βισότσκι.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ

1951 Μολδαβιανή ιστορία (Moldavian Tale)
1954 Αντρέχ (Andriesh)
1957 Ντούμκα (Dumka)
1957 Ναταλία Ούσβιι (Natalya Ushvij)
1957 Τα χρυσά χέρια (Golden Hands)
1958 Το πρώτο αγόρι (The First Lad aka The Top Guy)
1960-61 Ουκρανική ραψωδία (Ukrainian Rhapsody)
1962 Ένα μικρό λουλούδι πάω στην πέτρα (Flower on the Stone)
1964 Στις σκιές των λησμονημένων προγόνων (Shadows of Forgotten Ancestors)
1965. Χάγκοπ Χοβνατανιάν (Hakob Hovnatanian)
1966 Τοιχογραφίες του Κιέβου (Kyiv Frescoes)
1968-69 Σαγιάτ Νόβα, μετέπειτα τίτλος: Το χρώμα του ροδιού (The Color of Pomegranates aka Sayat-Nova)
1979 Το σημάδι του καιρού (Children to Komitas)
1981 Ο θρύλος του φρουρίου Σουραμί (The Legend of Suram Fortress)
1986 Αραμπέσκες πάνω στο θέμα του Πιροσμάνι (Arabesques On The Pirosmani Theme)
1988 Ασίκ Κερίμπ (Ashik Kerib)
1989 Η εξομολόγηση (ανολοκλήρωτη ταινία) (The Confession)