Τρία συν ένα σκίτσα για ευχές (Three and a sketchs for 2012)

 

 

 

© σχεδίων: gayekfansi.blogspot.com και TOM OF FINLAND FOUNDATION.

Βιρτζίνια Γουλφ 1882-1941, αφιέρωμα (Virginia Woolf 1882-1941, a tribute)

 

«Αν δεν λέτε την αλήθεια για τον εαυτό σας δεν μπορείτε να την πείτε για τους άλλους»
  Βιρτζίνια Γουλφ

Η Βιρτζίνια Γουλφ βρίσκεται μέσα στη μεγάλη παράδοση της δυτικής λογοτεχνίας και συναριθμείται με τον Προυστ και τον Τζόις στην τριάδα των μεγάλων καινοτόμων πεζογράφων που άνοιξαν νέους δρόμους στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Η ίδια είχε την τύχη από μικρό παιδί να έχει ελεύθερη πρόσβαση στην βιβλιοθήκη του πατέρα της, γεγονός που της επέτρεψε μια ελεύθερη και χωρίς κανένα περιορισμό ανάγνωση. Αλλά ας αφήσουμε την ίδια να μας μιλήσει γι' αυτό:¹

«...Το ίδιο συνέβαινε και με το ίσως δυσκολότερο πρόβλημα της λογοτεχνίας. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν γονείς που θ' ανατρίχιαζαν στη σκέψη ότι ένα δεκαπεντάχρονο κορίτσι μπαινοβγαίνει ελεύθερα σε μια αχανή βιβλιοθήκη από την οποία κανείς δεν φρόντισε ν' αφαιρέσει τα ακατάλληλα βιβλία. Ο πατέρας μου όμως δεν έβλεπε τίποτα το άσκημο. Ορισμένα πράγματα τα έθιγε με πολύ λίγα λόγια και με συστολή. “Διαβάστε ότι σας αρέσει” έλεγε, κι όλα του τα βιβλία -κατά τη γνώμη του μάλλον μέτρια και ασήμαντα, αλλά στην πραγματικότητα πολλά και ποικίλα- ήταν στη διάθεσή μας, χωρίς ποτέ να χρειαστεί να το ζητήσουμε. Να διαβάζεις αυτό που σ' αρέσει γιατί σου αρέσει, να μην ισχυρίζεσαι ότι θαυμάζεις κάτι ενώ δεν το θαυμάζεις καθόλου, ήταν η μοναδική του συμβουλή για την τέχνη του διαβάσματος»^.2

Η Βιρτζίνια Γούλφ είναι από τους κύριους και πιο μαχητικούς πρωταγωνιστές του «μοντερνισμού» (της σημαντικότερης μεταστροφής που έγινε, μετά τον ρομαντισμό, στο ύφος και την ευαισθησία), είχε πλήρη επίγνωση του γεγονότος πως η επανάσταση στο ύφος ήταν αναγκαία συνέπεια μιας αλλαγής στάσεως και προοπτικής. Η ίδια λέει:

«Ο καθένας μας έχει το δικό του όραμα για τον κόσμο· είναι φτιαγμένο από προσωπικές εμπειρίες, προκαταλήψεις, ματαιοδοξίες και αγάπες. Κι έτσι είναι αδύνατο να μη νιώσουμε πληγωμένοι και θιγμένοι, όταν μας παίζουν διάφορα παιχνίδια που καταστρέφουν την αρμονία του ιδιωτικού μας κόσμου».

«Η ζωή δεν είναι μια διάταξη από λαμπάκια τοποθετημένα συμμετρικά· η ζωή είναι μια φωτεινή άλως, ένας ημι-διαφανής χιτώνας που μας περιβάλλει από την αρχή της συνείδησης ως το τέλος. Μήπως δεν είναι έργο του μυθιστοριογράφου να δώσει αυτό το ευμετάβλητο και ποικίλο, αυτό το άγνωστο και α-περίγραπτο πνεύμα, όσο ετερόνομο, όσο πολύπλοκο κι αν είναι, απαλλαγμένο όσο το δυνατόν από κάθε τι το ξένο και εξωτερικό; Δεν απαιτούμε απλώς θάρρος και ειλικρίνεια· αυτό που εννοούμε είναι πως η ύλη του μυθιστορήματος είναι κάπως διαφορετική απ' αυτήν που η συνήθεια θα μας έκανε να υποθέσουμε».³

Βιρτζίνια Γουλφ, μια ξενάγηση στο έργο της:

 

Το δωμάτιο του Τζάκομπ (Jacob's Room)

Το βιβλίο περιγράφει τη ζωή του Τζάκοπ: την παιδική του ηλικία στην Κορνουάλη, τα χρόνια των σπουδών στο Κέιμπριτζ, ύστερα την μποέμ ζωή στο Λονδίνο (στην ουσία μια αποτύπωση του Μπλούμσμπερι), ένα ταξίδι στην Ελλάδα, μια ερωτική σχέση με μια παντρεμένη γυναίκα. Η Βιρτζίνια αποσυναρμολογεί αυτή τη ζωή σε αμέτρητα κομμάτια και τα παρουσιάζει -ενάντια στους νόμους μιας συνεχούς αφηγηματικής ροής- σε σκηνές, εντυπώσεις κομματιασμένες εικόνες: η ζωή καθρεφτισμένη πάνω στον αμφιβλιστοειδή χιτώνα των ηρώων. Παρουσιάζει μια ιστορία βγαλμένη από το εσωτερικό ενός ανθρώπου, που είναι δημιούργημα της φαντασίας, υφαίνει γύρω από τον αναγνώστη μια φιαφορετηκή, πολλαπλά διασπασμένη, υποκειμενική πραγματικότητα, κι αυτό το καταφέρνει με μια ριζοασπαστικότητα που μέχρι τότε ήταν άγνωστη στη λογοτεχνία. Στην πραγματικότητα λοιπόν το μυθιστόρημα δεν ασχολείται με πράγματα και συμβάντα· το θέμα του είναι η ροή των αισθήσεων, των σκέψεων και των εικόνων του εξωτερικού κόσμου. Το τέλος του βιβλίου -ενός μυθιστορήματος για το ασύλληπτο και την παροδικότητα της ζωής- είναι συνεπές: το δωμάτιο του Τζάκομπ είναι άδειο – λείπει ταξίδι, έχει πεθάνει; Ποιος ξέρει άραγε; Ποιος θα ήταν σε θέση να ξέρει;⁴

«Τα άφησε όλα όπως ήτα». Θαύμασε ο Μπόναμι. «Τίποτα τακτοποιημένο. Και όλα του τα γράμματα σκορπισμένα, καθένας μπορεί να τα διαβάσει. Μα, τι περίμενε; Πίστευε πως θα γυρίσει πίσω;» σκέφτηκε, εκεί που στεκόταν στη μέση του δωματίου του Τζάκομπ. [...]

Άτονος είναι ο αέρας σ' ένα δωμάτιο, μόλις φουσκώνοντας την κουρτίνα· τα λουλούδια στο κανάτι μετατοπίζονται ελαφρά. Ένα τέλι στην πλεχτή πολυθρόνα τρίζει, αν και κανένας δεν κάθεται πάνω της. [...]

Ο Μπόναμι πήγε στο παράθυρο. Το φρτηγό του Παίκφορντ περνούσε από κάτω. Τα λεωφορεία ήταν μπλοκαρισμένα στη γωνία του Μάντι. Μηχανές βούιζαν, και οι καροτσιέρισσες, πατώντας το φρένο, τραβούσαν τα άλογα απότομα από τα γκέμια. Μια βραχνή θλιμμένη φωνή κραύγαζε κάτι ακαταλαβίστικο. Και ξαφνικά όλα τα φύλλα φάνηκαν αν σηκώνονται.

«Τζάκομπ! Τζάκομπ!» φώναξε ο Μπόναμι από το παράθυρο. Τα φύλλα ξανάπεσαν πάλι.

«Τέτοια ακαταστασία παντού!» φώναξε η Μπέτυ Φλάντερς ανοίγοντας διάπλατα την πόρτα της κρεβατοκάμαρας.

Ο Μπόναμι γύρισε προς τη μεριά της.

«Τι να τα κάνω αυτά κύριε Μπόναμι;»

Κρατούσε ένα ζευγάρι παπούτσια του Τζάκομπ.⁵

Η Κυρία Ντάλογουεϊ (Mrs Dalloway)

Η Κυρία Ντάλογουεϊ κυκλοφόρησε το 1925. Τυπώθηκαν και πουλήθηκαν 8.000 αντίτυπα. Αν σκεφτεί κανείς πόσο επαναστατική θα πρέπει να φαινόταν η μορφή του μυθιστορήματος, η επιτυχία ήταν τεράστια. Η Βιρτζίνια κατάφερε, συναρμολογώντας δύο χρονικά παράλληλες ιστορίες που διαδραματίζονται σε ένα χρονικό διάστημα 24 ωρών και που κατά τα άλλα δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους, να καταργήσει τον περιορισμό της παραδοσιακής λογοτεχνικής εξιστόρησης, δηλαδή τον εξαναγκασμό να διηγείται κανείς τα πράγματα ακολουθώντας τη χρονική διαδοχή τους. Το μυθιστόρημα περιγράφει τις διαδικασίες της σκέψης και της αίσθησης: ένας τρόπος αφήγησης που θυμίζει την τεχνική της ζωγραφικής να παρουσιάζεις την ερμή μιας αίσθησης μεμιάς, κάτι που επιτυγχάνεται με το να μην προσανατολίζεσαι πια, την ώρα που γράφεις στη χρονική ακολουθία συγκεκρημένων σκηνών που απαρτίζουν την πλοκή.

Το βιβλίο μιλάει για την πολύ κομψή Κλαρίσσα Ντάλογουεϊ, που κατοικεί σε ένα αξιοσέβαστο σπιτικό στο Γουέστμινστερ, και για την αξιοθρήνητη ζωή του Σέπτιμους Γουόρεν Σμιθ. Να συλλαμβάνεις την παροδικότητα της στιγμής: Η Κλαρίσσα διασχίζει το Λονδίνο, κάνοντας τις τελευταίες προετοιμασίες για να υποδεχτεί τη μεγάλη της συντροφιά. Η πλοκή είναι υποτυπώδης: Η Κλαρίσσα μέσα στον πρωινό ήλιο διασχίζει το πάρκο του Σέντ Τζέιμς, αγοράζει λουλούδια, πηγαίνει το φόρεμά της για μαντάρισμα.⁶

Προχώρησε ανάλαφρη, ψηλή, ορθόστητη, ενώ έσπευδε αμέσως να την υποδεχτεί η δεσποινίς Πιμ, μ' ένα πρόσωπο στρογγυλό σαν κουμπί, που τα χέρια της ήταν πάντα κατακόκκινα λες και τα άφηνε ώρα πολλή στο κρύο νερό μαζί με τα λουλούδια.

Είχε πολλά λουλούδια· καπουτσίνους, μοσχομπίζελα, κλαδιά πασχαλιάς· και γαρίφαλα, χιλιάδες γαρίφαλα. Τριαντάφυλλα· ίριδες! Πόσο της άρεσε – ν' ανασαίνει τα γλυκά αρώματα του γήινου κήπου καθώς μιλούσε με τη δεσποινίδα Πιμ που έσπευσε να την εξυπηρετήσει, που τη γνώριζε από χρόνια και τη θεωρούσε «πολύ καλή κυρία, ευγενέστατη, μόνο που φέτος δείχνει κάπως γερασμένη». Έστρεφε το κεφάλι της από δω κι από κει ανάμεσα στις ίριδες, τα τριαντάφυλλα και τα φουσκωτά κλωνάρια της πασχαλιάς που έγερναν απ' το βάρος, ρουφώντας άπληστα, με μάτια μισόκλειστα, μακριά απ' την οχλαγωγία του δρόμου αυτή την υπέροχη ευωδία, αυτή την εξαίσια δροσιά.⁷

Στο Φάρο (To the Lighthouse)

Τούτο το μυθιστόρημα της Γουλφ εκδόθηκε το 1927. Σχεδόν 4.000 αντίτυπα πουλήθηκαν τον πρώτο χρόνο· το μυθιστόρημα επρόκειτο να γίνει ένα από τα πιο δημοφιλή βιβλία της Βιρτζίνια Γουλφ, να μεταφραστεί σε δεκάδες γλώσσες και οι εκδόσεις του να ξεπεράσουν το μισό εκατομμύριο μέχρι σήμερα. Η Βιρτζίνια αξιοποίησε ως υλικό την ιστορία της οικογένειάς της. Το μυθιστόρημα περιφέρεται γύρω από ένα ζευγάρι, τον κύριο και την κυρία Ράμσε - αναμφίβολα τον κύριο και την κυρία Στίβεν. Αυτός είναι έξυπνος, αλλά οξύθυμος, άδικος, τυραννικός, ένας βικτωριανός πατριάρχης· αυτή είναι μεγαλόψυχη μέχρι του σημείου να ξεχνάει εντελώς τον εαυτό της, προσπαθώντας διαρκώς να φέρει αρμονία στη μεγάλη οικογένεια και να ενσωματώσει τους πάντες και τα πάντα. Το μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε τρία μέρη. Η οικογένεια Ράμσεϊ κάνει διακοπές στη θάλασσα. Ατό που δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς είναι το Σεντ Άιβς, η Κορνουάλη των παιδικών χρόνων της οικογένειας Στίβεν. Η παρένθεση του βιβλίου είναι η ανεπιτυχής διαδρομή προς το φάρο στο πρώτο μέρος, που όμως, τελικά, λαμβάνει χώρα στο τρίτο μέρος.⁸

«Πρέπει να έφτασε», είπε η Λίλυ Μπρισκόου δυνατά, νιώθοντας ξαφνικά εξαντλημένη. Γιατί ο φάρος δε φαινόταν πια σχεδόν καθόλου, είχε διαλυθεί σε μια γαλάζια αχλύ, κι η προσπάθεια που κατέβαλε να τον δει, κι η προσπάθεια να τον φανταστεί ν' αποβιβάζεται εκεί, που κι οι δυο έμοιαζαν να 'ναι μία και η αυτή προσπάθεια, φορτσάρισαν το σώμα της και το μυαλό της στο έπακρο. Αλλά ένιωσε ανακούφιση. Ό,τι θέλησε να του δώσει, όταν έφυγε το πρωί, του το 'δωσε τελικά.

«Έφτασε», είπε δυνατά. «Τελείωσε». Και τότε ανεδύθη, ξεφυσώντας, ο κ. Καρμάικλ, κι ήρθε και στάθηκε δίπλα της, σαν αρχαίος θεός, δασύτριχος, με φύκια στα μαλλιά του και την τρίαινα (ένα γαλλικό μυθιστόρημα) στο χέρι του. Στάθηκε δίπλα της στην άκρη της πελούζας, σειόμενος ελαφρώς λόγο του όγκου του, και είπε, σκιάζοντας τα μάτια του με το χέρι του, θα πρέπει να φτάσαν', κι αυτή σκέφτηκε πως σωστά το φαντάστικε. Δε χρειαζόταν να πουν τίποτα.⁹

Τα κύματα (The Waves)

Η Βιρτζίνια αρνείται την ιδέα της πλοκής, η οποία διαπερνάει το βιβλίο, και το ένα θα προκύπτει από το άλλο. Παρουσιάζει τους μονολόγους έξι ανθρώπων -τριών ανδρών και τριών γυναικών- που απευθύνονται ο ένας στον άλλο και ο ένας κατά του άλλου. Είναι οι εξής έξι: Ο Νέβιλ. Ένας ποιητής· ο Μπέρναρντ, ένας συγγραφέας· ο Λουίς, ένας έμπορος· και οι γυναίκες είναι η Σούζαν, η Τζίνι και η Ρόντα. Όλοι τους έχουν μεγαλώσει μαζί· τους συνδέει η παιδική ηλικία, το οικοτροφείο, το κολέγιο. Το βιβλίο, παράλληλα με την υπέροχη καλοκαιριάτικη μέρα που κυλάει, τεντώνει ένα τόξο πάνω από αυτές τις έξι ανθρώπινες ζωές από την παιδική ηλικία μέχρι τα γηρατειά. Το μυθιστόρημα έχει έντονα βιογραφικά στοιχεία. Η Βιρτζίνια αντικατοπτρίζεται στη Ρόντα, ο Λίτον Στράτσεϊ στον Νέβιλ, ο Λέοναρντ στον Λούις. Ένα έβδομο πρόσωπο παίζει ένα κεντρικό ρόλο, ο Πέρσιβαλ -αυτός είναι ο Τόμπι-, ο όμορφος θεός, για το θάνατο του οποίου θρηνούν οι έξι τους στο τέλος της ζωής τους. Στο βάθος η φύση: Η θάλασσα, η αλλαγή των εποχών, η ανατολή του ήλιου, τα χρώματα του δειλινού.¹⁰

«Βλέπω ξανά μπροστά μου τον συνήθη δρόμο. Ο θόλος του πολιτισμού κάηκε. Ο ουρανός είναι σκοτεινός σαν γυαλισμένη μπαλένα. Αλλά κάτι κρυφοκαίει στον ουρανό, φλόγα μιας λάμπας ή της αυγής. Κάτι αναδεύει – σπουργίτια που τιτιβίζουν στα πλατάνια. Μια αίσθηση πως χαράζει. Δεν θα την πω αυγή. Τι είναι η αυγή στην πόλη για ένα γέρο άνθρωπο που στέκεται στο δρόμο και κοιτάζει σαστισμένος τον ουρανό; Η αυγή είναι ο λευκασμός του ουρανού· μια ανανέωση. Άλλη μια μέρα· άλλη μια Παρασκευή· άλλη μια είκοσι του μηνός, Μαρτίου, Ιανουαρίου ή Σεπτεμβρίου. Άλλη μια γενική αφύπνιση. Τ' αστέρια χάνονται, σβήνουν. Τα κύματα βαθαίνουν. Το πούσι πέφτει πυκνό στους αγρούς. Τα τριαντάφυλλα ροδίζουν, ακόμη και το χλωμό τριαντάφυλλο στο παράθυρο της κρεβατοκάμαρας. Ένα πουλί τιτιβίζει. Οι χωρικοί ανάβουν το πρωινό τους κερί. Ναι, αυτή η αιώνια ανανέωση, η χωρίς τελειωμό έγερση και πτώση, και πτώση και έγερση.

Και μέσα μου το κύμα φουσκώνει· σηκώνεται· λυγίζει τη ράχη του. Για άλλη μια φορά νιώθω μια καινούργια επιθυμία να φουσκώνει, να ορθώνεται σαν περήφανο άλογο που ο καβαλάρης του το κεντρίζει κι ύστερα το συγκρατεί. Ποιόν εχθρό βλέπουμε τώρα να προχωράει καταπάνω μας, εγώ και συ άλογό μου, καθώς στεκόμαστε και χτυπάμε την οπλή στο πεζοδρόμιο; Το θάνατο. Ο θάνατος είναι ο εχθρός. Ενάντια στο θάνατο καλπάζω με το ακόντιο μπροστά και τα μαλλιά μου να ανεμίζουν, σαν νέο παιδί, σαν τον Πάρσιφαλ που κάλπαζε στην Ινδία. Χώνω βαθιά τα σπιρούνια στ' άλογό μου. Καταπάνω σου θα ορμήσω, ανένδοτος κι ανυποχώρητος, Θάνατε!

Τα κύματα έσπαγαν στην αμμουδιά».¹¹

Ορλάντο (Orlando)

Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1928 και έγινε επιτυχία. Τον πρώτο χρόνο πουλήθηκαν 12.000 αντίτυπα.

Το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκει το Ορλάντο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν μυθιστορία, παραμύθι, ιστορικό μυθιστόρημα, σάτιρα, φεμινιστική μπροσούρα, φιλοσοφικός μύθος, βιογραφία. Η ίδια η Βιρτζίνια Γουλφ προτίμησε τον τελευταίο όρο. Ναι, το Ορλάντο είναι μια βιογραφία, αλλά μια αρκετά ανορθόδοξη βιογραφία που χρονικά εκτείνεται από την ελισαβετιανή εποχή ως τις αρχές του 20ού αιώνα και, για την ακρίβεια, μέχρι την Πέμπτη, 11 Οκτώβριου 1928.

Κατά το διάστημα της μακραίωνης ζωής του ο Ορλάντο, στην αρχή σαν άντρας κι ύστερα σαν γυναίκα, δοκιμάζει όλες τις εμπειρίες - την αγωνία και το πάθος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τις χαρές και τις λύπες του έρωτα, τη λαχτάρα για δόξα, την απογοήτευση από τους ανθρώπους, την καταφυγή στη φύση και στα ζώα, τη μοναξιά και την περισυλλογή, εξωτικές περιπέτειες, την εύνοια των ισχυρών, πλούτη και μεγαλεία, την μποέμικη ζωή των τσιγγάνων...- όλες τις εμπειρίες εκτός από τη γέννηση και το θάνατο (ή μήπως η αλλαγή φύλου μπορεί να θεωρηθεί σαν μια γέννηση ή ένας θάνατος;).¹²

Η Βιρτζίνια από την ιστορία της ζωής της φίλης της Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ δημιούργησε ένα νοητικό παιχνίδι: Η Βίτα είναι ένα αγόρι, και η ιστορία διαδραματίζεται ανάμεσα στο 1586 και στο 1928. Το παιχνίδι με το φύλο είναι εύλογο, αν σκεφτεί κανείς τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις των δύο γυναικών. Η ζωή του Ορλάντο διαρκεί τέσσερις αιώνες· ζει σε έναν παραμυθένιο πύργο. Ο Ορλάντο εμφανίζεται ως ευνούχος της Ελισάβετ Α΄, ως τσιγγάνα στην Κωνσταντινούπολη -η φαντασία με τρόπο μαγικό κάνει πολύχρωμους κόσμους να ξεπηδούν απ' το μηδέν, εφευρίσκει περίτεχνα κόλπα-, ως μεγάλη κυρία στην αγγλική κοινωνία του 17ου και του 18ου αιώνα, μεταμφιεσμένη σε άντρα. Στο τέλος του ταξιδιού του μέσα στο χρόνο η Ορλάντο είναι ποτήρια.¹³

«Η αγάπη για τα βιβλία είχε εμφανιστεί από νωρίς στον Ορλάντο. Όταν ήταν παιδί ακόμα, τον έβρισκαν μερικές φορές βυθισμένο στην ανάγνωση ενός βιβλίου μέχρι τα μεσάνυχτα. Του έπαιρναν το κερί, και αυτός έτρεφε πυγολαμπίδες για να τις χρησιμοποιήσει γι' αυτό το σκοπό. Του έπαιρναν τις πυγολαμπίδες, και αυτός άναβε μια ύσκα με κίνδυνο να κάψει το σπίτι. Για να μην τα πολυλογούμε –γιατί είναι δουλειά του μυθιστοριογράφου να ασχολείται σχολαστικά με την κάθε πτυχή, την κάθε ζάρα του μεταξιού της ψυχής- ο Ορλάντο ήταν ένας ευγενής που είχε προσβληθεί από την αρρώστια της λογοτεχνίας. Πολλοί άνθρωποι της εποχής του, και ακόμα περισσότερο της τάξης του, ξέφυγαν απ' αυτή τη μολυσματική ασθένεια και ήταν έτσι ελεύθεροι να τρέξουν ή να ιππεύσουν ή να κάνουν έρωτα όποτε αυτοί ήθελαν. Μερικοί όμως είχαν από νωρίς προσβληθεί από ένα μικρόβιο που λέγεται ότι γεννιέται στη γύρη του ασφόδελου που την έχει μεταφέρει ο άνεμος, από την Ελλάδα και την Ιταλία, και έχει μια τέτοια θανάσιμη δύναμη που παραλύει το χέρι σαν σηκώνεται για να χτυπήσει, θολώνει το θύμα σαν ψάχνει το θύμα του, και δένει τη γλώσσα την ώρα της ερωτικής εξομολόγησης. Αυτή η αρρώστια είχε την μοιραία ιδιότητα ν' αντικαθιστά την πραγματικότητα μ' ένα φάντασμα, έτσι που ο Ορλάντο στον οποίο η μοίρα είχε χαρίσει όλα τα αγαθά -πιατικά, ρούχα, σπίτια, υπηρέτες, χαλιά, κρεβάτια, όλα άφθονα- αρκούσε μόνο ν' ανοίξει ένα βιβλίο για να γίνει όλος ο τεράστιος σωρός των αγαθών σκόνη».¹⁴

Ένα δικό σου δωμάτιο (A Room of One's Own)

Το Ένα δικό σου δωμάτιο έγινε επιτυχία. Μέσα σε ένα χρόνο πουλήθηκαν στην Αγγλία και την Αμερική 22.000 αντίτυπα. Τον Οκτώβριο του 1928 έλαβε την πρόσκληση να μιλήσει στο κολέγιο Νιούμαν του Κέιμπριτζ ενώπιον της Arts Society για το θέμα «Γυναίκες και μυθιστοριογραφία». Από αυτή τη διάλεξη προέκυψε το βιβλίο. Το χειρόγραφο είχε ολοκληρωθεί στα μέσα Μαΐου του επόμενου έτους. Το Ένα δικό σου δωμάτιο είναι ένας λίβελος. Πραγματεύεται τη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία, μέσα στην ιστορία. Η Βιρτζίνια δεν επεξεργάζεται το θέμα της με τρόπο αφηρημένο. Το Ένα δικό σου δωμάτιο είναι ένα ξεκάθαρο βιβλίο, μια πνευματώδης, οξυδερκής συζήτηση, που περιστρέφεται γύρω από τη θέση ότι το γεγονός πως οι γυναίκες ήταν πάντα καταπιεσμένες, δεν θεμελιώνεται στη φύση, αλλά είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων ολέθριων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών.¹⁵

[…] Γι’ αυτό εγώ θα σας ζητούσα να γράψετε κάθε είδους βιβλία, μη διστάζοντας μπροστά σε κανένα θέμα όσο ασήμαντο ή όσο τεράστιο και αν σας φανεί. Ελπίζω πως θα μπορέσετε να βρείτε με οποιοδήποτε μέσο αρκετά χρήματα για να τεμπελιάσετε, να συλλογιστείτε το μέλλον ή το παρελθόν του κόσμου, να ονειροπολήσετε πάνω σε βιβλία και να χαζέψετε στις γωνιές των δρόμων και να ρίξετε την πετονιά της σκέψης βαθιά μέσα στο ποτάμι. Γιατί δε σας περιορίζω με κανένα τρόπο στην πεζογραφία. […]

Η αλήθεια είναι πως πολλές φορές εγώ συμπαθώ τις γυναίκες. Μου αρέσει η περιφρόνησή τους προς τις κοινωνικές συμβατικότητες. Μου αρέσει η πληρότητά τους. [..]

Αν έχουμε η κάθε μια μας πεντακόσιες λίρες το χρόνο κι ένα δωμάτιο κατάδικό μας· αν συνηθίσουμε να είμαστε ελεύθερες κι έχουμε το κουράγιο να γράφουμε εκείνο ακριβώς που σκεπτόμαστε· αν το σκάμε για λίγο από το κοινό καθιστικό κι αρχίσουμε να βλέπουμε τα ανθρώπινα πλάσματα όχι πάντα στις σχέσεις τους μεταξύ τους, αλλά στις σχέσεις τους με την πραγματικότητα· το ίδιο και τον ουρανό και τα δέντρα καθώς και οτιδήποτε άλλο όπως είναι στην πραγματικότητα· […] αν αντιμετωπίσουμε το γεγονός, γιατί πράγματι αποτελεί γεγονός, ότι δεν υπάρχει κανένας όμως για να ακουμπήσουμε, αλλά ότι βαδίζουμε μόνες και ότι εξαρτιόμαστε από τον κόσμο των αντρών και των γυναικών, τότε η ευκαιρία να παρουσιαστεί και η νεκρή ποιήτρια που υπήρξε αδελφή του Σαίξπηρ θα πάρει το σώμα που θυσίασε τόσο συχνά. Θα γεννηθεί αντλώντας τη ζωή από τις ζωές των άγνωστων γυναικών που υπήρξαν οι πρόδρομοί της, όπως έκανε και ο αδελφός της πριν από αυτής.¹⁶

Τα χρόνια (The Years)

Τα χρόνια γράφτηκαν το 1936 - 1937, και αποτελούν το «τελευταίο αντίο στον 19ο αιώνα». Η Βιρτζίνια Γουλφ βασανιζόταν από το άγχος και την αμφιβολία, ξενυχτώντας πάνω από αυτό το μικρόκοσμο της οικογένειας Πάρτζιτερ. «Τέτοια άδεια φλυαρία, τέτοιο ελαφρό και γεροντίστικο κουτσομπολιό», γράφει στο ημερολόγιό της τον Ιανουάριο του '36. «Δεν κάνω τίποτ' άλλο παρά να επιδεικνύω τη ερείπιο είμαι...». Λίγες γραμμές πιο κάτω, η ίδια παραδέχεται πως «αυτό το βιβλίο έχει “κάτι”». Έχει δίκιο και στις δυο παρατηρήσεις. Τα χρόνια είναι ένα μυθιστόρημα ποταμός σε σμίκρυνση: ολόκληρη η ιστορία της Αγγλίας (και του Λονδίνου ειδικότερα) μέσα απ' τη συνηθισμένη ζωή συνηθισμένων ανθρώπων. [...]

Η Βιρτζίνια Γουλφ υποφέροντας απ' το φόβο της κριτικής, παρέδωσε το βιβλίο με ανάμικτα συναισθήματα: «Μπορεί να είναι το καλύτερο βιβλίο μου» γράφει. [...]

Τα χρόνια έγιναν μπεστ σέλερ στης ΗΠΑ κι έμειναν στη λίστα των επιτυχιών από τον Ιούνιο ως τον Οκτώβριο, πουλώντας 50.000 αντίτυπα. Στα Χρόνια η Γουλφ είναι σαφείς μέσα στην απροσδιοριστία της: ο θεωρητικός της φιλελευθερισμός –ο πιο στυφός απ' όλους του κύκλου του Μπλούμσμπερι- η περιφρόνησή της για τη λαϊκή χυδαιότητα, η αγγλικότητα που εξαντλείται συχνά στην περιγραφή του αγγλικού τοπίου, καθρεφτίζονται πάνω στα πρόσωπα που συμφιλιώνονται με τη ζωή ή εξεγείρονται για να συμμορφωθούν στο τέλος (όπως η Ντέλια) μέσα στον ελαφρό και χαριτωμένο της μεσαίας τάξης. Αν ο Λόρενς έγραφε για να δοξάζει τη λαμπρότητα της ζωής, η Βιρτζίνια Γουλφ, τόσο στην Κυρία Ντάλογουεϊ όσο και στα Χρόνια, γράφει για να δοξάσει την αμυδρότητα της επιβίωσης.¹⁷

 

Χρονολόγιο της Βιρτζίνιας Γουλφ¹⁸

1882. 25 Ιανουαρίου: Η Άντελαίν Βιρτζίνια Στίβεν γεννιέται στο Λονδίνο και είναι το τρίτο από τα τέσσερα παιδιά του συγγραφέα Λέσλι Στίβεν (γεν. 1932) και της Τζούλιας Ντάκγουερθ (γεν. 1846). Τα αδέλφια της Βιρτζίνια είναι η Βανέσσα (γεν. 1879), ο Τζούλιαν (γεν. 1880) και ο Άντριαν Λέσλι (γεν. 1883). Οι γονείς, χήροι και οι δυο, παντρεύτηκαν το 1879 και έζησαν στο Χάιντ Παρκ Γκειτ 22 στο Κένσινγτον.

1882-1894. Καλοκαιρινές διακοπές στο Τάλαντ Χάουζ στο Σεντ Άιβς.

1891. Φεβρουάριος: Κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του Τα Νέα του Χάιντ Παρκ Γκέιτ, περιοδικού των παιδιών της οικογένειας Στίβεν.

5 Μαΐου: Θάνατος της μητέρας εξαιτίας γρίπης.

Νοέμβριος: Πωλείται το Τάλαντ Χάουζ.

1896. Νοέμβριος: Η Βιρτζίνια, η Βανέσσα και ο Τζορτζ Ντάκγουερθ ταξιδεύουν για μια εβδομάδα στη Νότια Γαλλία.

1897. Ιανουάριος: Η Βιρτζίνια αρχίζει να κρατάει ημερολόγιο.

10 Απριλίου: Η Στέλλα Ντάκγουερθ παντρεύεται τον Τζακ Χιλς και μετακομίζει σε δικό της σπίτι.

19 Ιουλίου: Η Στέλλα πεθαίνει από περιτονίτιδα.

Η Βιρτζίνια Γουλφ με τον πατέρα της Λέσλι Στίβεν το 1903

1903. Η Βιρτζίνια κάνει ιδιαίτερα μαθήματα ελληνικών. Ο Λέσλι αρρωσταίνει από καρκίνο.

1904. 22 Φεβρουαρίου: Ο Λέσλι Στίβεν πεθαίνει.

Απρίλιος: Ταξίδι στη Φλωρεντία.

Μάιος: Νευρικός κλονισμός της Βιρτζίνια.

Οκτώβριος: Τα αδέρφια μετακομίζουν στη Γκόρντον Σκουέαρ 46 στο Μπλούμσμπερι. Η Βιρζίνια, στο μεταξύ, λόγω της ασταθούς υγείας της διαμένει στο Κέιμπριτζ.

Νοέμβριος: Πηγαίνει και η Βιρτζίνια νε μείνει στην Γκόρντον Σκουέαρ. Πρώτο άρθρο για το γυναικείο ένθετο του Guardian. Συνάντιση με τον Λέοναρντ Γουλφ.

1905. Ιανουάριος: Η Βιρτζίνια διδάσκει στο κολέγιο Μόρλεϊ.

Φεβρουάριος: Ο Τόμπι διοργανώνει τις πρώτες συναντήσεις του κύκλου του Μπλούμσμπερι τα απογεύματα της Πέμπτης.

Μάρτιος: Η Βιρτζίνια και ο Άντριαν ταξιδεύουν στο Οπόρτο, τη Λισσαβώνα, τη Σεβίλλη, τη Γρανάδα.

1906. Σεπτέμβριος-Οκτώβριος: Τα αδέλφια Στίβεν μαζί με τη Βάιολετ Ντίκινσον κάνουν ένα μεγάλο ταξίδι στην Ελλάδα. Η Βιρτζίνια αρρωσταίνει στη Νάουσα.

20 Νοεμβρίου: Ο Τόμπι πεθαίνει από τύφο.

22 Νοεμβρίου: Η Βανέσσα αρραβωνιάζεται με τον Κλάιβ Μπελ.

1907. 7 Ιανουαρίου: Η Βανέσσα παντρεύεται.

Μάρτιος: Η Βανέσα και ο Κλάιβ μένουν στην Γκόρντον Σκουέαρ. Η Βιρτζίνια κι ο Άντριαν μετακομίζουν στη Φίτζροϊ Σκουέαρ.

Από Οκτώβριο: Οι συναντήσεις του κύκλου του Μπλούμσμπερι συνεχίζουν να γίνονται τις Πέμπτες στη Φίτζροϊ Σκουέαρ. Η Βιρτζίνια δουλεύει πάνω σε ένα μυθιστόρημα (Melymbrosia). Τακτικές συναντήσεις στο σπίτι της Βανέσσα στην Γκόρντον Σκουέαρ.

1909. Φεβρουάριος: Ο Λίτον Στράτσεϊ κάνει πρόταση γάμου στη Βιρτζίνια, αλλά την ανακαλεί αμέσως.

Μάρτιος: Η Βιρτζίνια γνωρίζει τη λαίδη Ότολιν Μόρελ.

Αύγουστος: Η Βιρτζίνια, ο Άντριαν και ο Σάξον Σίντνεϊ-Τέρνερ πηγαίνουν στο Μπαϊρόιτ και τη Δρέσδη.

1910. 10 Φεβρουαρίου: Οι Στίβεν κοροϊδεύουν το βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό με την περιπέτειά τους στο «Ντρέντνοτ».

Ιούνιος-Αύγουστος: Η Βιρτζίνια αρρωσταίνει. Διαμονή σε ιδιωτική κλινική. Στο Τουίκεναμ.

1911. Ιανουάριος: Ενοικιάζεται και επιπλώνεται το Λιτ Τάλαντ Χάουζ στο Φερλ.

3 Ιουλίου: Η Βιρτζίνια συναντιέται με τον Λέοναρντ στο σπίτι της Βανέσσα. Η Βιρτζίνια θέλει να ψάξει για καινούργιο σπίτι στο Λονδίνο. Δίνουν το Λιτλ Χόλαντ Χάουζ για χάρη του Άσαμ.

Νοέμβριος: Μετακόμιση στην Μπράνσγουικ Σκουέαρ 38. Η Βιρτζίνια κι ο Άντριαν υπενοικιάζουν τα δωμάτια και μένουν μαζί με τον Μέιναρντ Κέινς, τον Ντάνκας Γκραντ και τον Λέοναρντ Γουλφ.

1912. Ιανουάριος: Ο Λέοναρντ κάνει πρόταση γάμου στη Βιρτζίνια.

Φεβρουάριος: Η Βιρτζίνια πηγαίνει ξανά για θεραπεία στο Τουίκεναμ, κι έπειτα στο Άσαμ για ξεκούραση.

Μάιος: Ο Λέοναρντ εγκαταλείπει τη θέση του στην Αποικία και μένει οριστικά στην Αγγλία. Η Βιρτζίνια είναι πια έτοιμη να τον παντρευτεί.

10 Αυγούστου: Πολιτικός γάμος στο ληξιαρχείο Σεντ Πάνκρας στο Λονδίνο. Ταξίδι του μέλιτος στην Προβηγκία, την Ισπανία και την Ιταλία.

Οκτώβριος: Πίσω στο Λονδίνο αναλαμβάνει τη θέση του γραμματέα της δεύτερης ματαϊμπρεσιονιστικής έκθεσης (γκαλερί Γκράφτον). Οι Γουλφ μετακομίζουν στο Κλίφορντς Ιν 13.

Δεκέμβριος: Πονοκέφαλοι, διαμονή στο Άσαμ.

Βιρτζίνια και Λέοναρντ Γουλφ στο Κασίς της Κοτ ντ' Αζίρ 1928

1913. Μάρτιος: Ολοκληρώνεται το Voyage Out.

Απρίλιος: Το Voyage Out είναι έτοιμο να εκδοθεί.

Ιούλιος: Η Βιρτζίνια υποφέρει από κρίσεις κατάθλιψης. Νέα θεραπεία στο Τουίκεναμ, αυτή τη φορά όμως ανεπιτυχής. Παραισθήσεις και άρνηση τροφής.

9 Σεπτεμβρίου: Η Βιρτζίνια επιχειρεί να αυτοκτονήσει παίρνοντας υπνωτικά χάπια.

Αρχές Δεκεμβρίου: Η Βιρτζίνια στο Άσαμ, ο Λέοναρντ αφήνει το σπίτι στο Κλίφορντς Ιν.

1914. Η Βιρτζίνια αναρρώνει αργά, ανάμεσα στο Άσαμ και στο Λονδίνο.

4 Αυγούστου: Η Αγγλία κηρύσσει τον πόλεμο στη Γερμανία.

Οκτώβριος: Νέα παραμονή στο The Green 17 (Ριτσμοντ).

1915. Φεβρουάριος: Η Βιρτζίνια είναι ξανά άρρωστη. Ο Λέοναρντ μετακομίζει στο Χόγκαρθ Χάουζ, ενώ η Βιρτζίνια στο μεταξύ βρίσκεται σε ιδιωτική κλινική.

26 Μαρτίου:

Κυκλοφορεί το Voyage Out. Αργή ανάρρωση στο Άσαμ και το Λονδίνο. Χριστούγεννα στο Άσαμ.

1916. Οκτώβριος: Ομιλία της Βιρτζίνια στο Women’s Co-operative Guild του Ρίτσμοντ.

1917. Οι Γουλφ παραγγέλνουν ένα τυπογραφικό πιεστήριο.

Ιούλιος: Πρώτη δημοσίευση του εκδοτικού οίκου Χόγκαρθ Πρες με το The Mark on the Wall της Βιρτζίνια.

24 Ιουλίου: Ο Η Μις Γουίβερ πηγαίνει στους Γουλφ το χειρόγραφο του Οδυσσέα του Τζόις, το οποίο οι εκδότες κομψά απορρίπτουν.

Νοέμβριος: Οι Γουλφ επισκέπτονται τον Φίλπ και τη λαίδη Ότολιν Μόρελ στο Κάρσινγκτον Μέινορ.

1918. Η Βιρτζίνια γράφει κριτικές για το Times Literary Supplement.

11 Νοεμβρίου: Ανακωχή. Τον ίδιο μήνα η Βιρτζίνια γνωρίζει τον Έλιοτ.

1919. Μάιος: Ο Χόγκαρθ Πρες δημοσιεύει το «Κιού Γκάρντενς».

Ιούλιος: Με 700 λίρες οι Γουλφ αγοράζουν σε πλειστηριασμό το Μανκς Χάους στο Ρόντμελ. Στις αρχές του έτους είχαν αφήσει το εξοχικό του Άσαμ.

20 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί το Μέρα και Νύχτα.

1920. Μάρτιος: Πρώτη συνάντηση του Memoir Club.

Οκτώβριος: Ο Ραλφ Πάρτριτς γίνεται συνεργάτης του Χόγκαρθ Πρες.

1921. Μάρτιος: Η Βιρτζίνια συνοδεύει τον Λέοναρντ σε μια εκλογική συγκέντρωση στο Μάντσεστερ.

Εξώφυλλα των πρώτων εκδόσεων της Γουλφ, του οίκου Χόγκαρθ Πρες (Hogarth Press)

1922. 27 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί Το Δωμάτιο του Τζάκοπ από τον Χόγκαρθ Πρες.

Νοέμβριος: Ο Λέοναρντ δεν εκλέγεται στις βουλευτικές εκλογές.

Δεκέμβριος: Η Βιρτζίνια συναντά τη μυθιστοριογράφο Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ.

1923. Μάρτιος Ο Λέοναρντ αναλαμβάνει το πόστο του συντάκτη μιας επιφυλλίδας στην εφημερίδα The Nation.

Μάρτιος: Ταξίδι στη Γαλλία και την Ισπανία.

1924. Μάρτιος: Μετακόμιση στην Τάβιστοκ Σκουέαρ 52.

1925. Απρίλιος: Κυκλοφορεί το ί το omen Reader.

Μάιος: Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα Η κυρία Ντάλογουεϊ.

Οκτώβριος-Νοέμβριος: Η Βιρτζίνια νιώθει απαίσια, δουλεύει ελάχιστα.

1926. Η σχέση της με την Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ βαθαίνει. Η Βιρτζίνια από την αναχώρηση της φίλης της –που αναγκάζεται να συνοδεύσει τον σύζυγό της στην Περσία- αντιλαμβάνεται το βάθος των αισθημάτων που τρέφει γι’ αυτήν. Στην επιστροφή της, η Βίτα της χαρίζει ένα μικρό σπάνιελ, που θα της χρησιμεύσει σαν πρότυπο για την δημιουργία του Φλας.

1927. 5 Μαίου: Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα Στο Φάρο.

Ιούλιος: Η Βιρτζίνια περνάει 14 μέρες στη Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ στο Λονγκ Μπαρν. Αγορά αυτοκινήτου. Η Βιρτζίνια μιλάει στο ραδιόφωνο.

1928. Η Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ εγκαταλείπει την Βιρτζίνια, που αρχίζει να γράφει το Ορλάντο, το χαρακτήρα του οποίου εμπνέεται από τη φίλη της.

Σεπτέμβριος: Η Βιρτζίνια και η Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ πηγαίνουν στη Γαλλία (Βουργουνδία). Με το πέρας του ταξιδιού η ερωτική σχέση των δυο γυναικών μετεξελίσσεται σε φιλία.

11 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί το Ορλάντο.

Οκτώβριος: Δύο ομιλίες στα γυναικεία κολέγια του Κέιμπριτζ.

1929. Ιανουάριος: Οι Γουλφ ταξιδεύουν στο Βερολίνο.

24 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί το Ένα δικό σου δωμάτιο.

1931. Ιανουάριος: Η Βιρτζίνια γνωρίζει τον Τζον Λέμαν, μελλοντικό συνεργάτη του Χόγκαρθ Πρες, κι αργότερα συνεταίρο.

Απρίλιος: Ταξίδι στη Γαλλία με αυτοκίνητο.

8 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί το Τα κύματα.

Στην Ελλάδα, Λέοναρντ και Βιρτζίνια (αρ.) παρέα με τους Φράυ

1932. 21 Ιανουαρίου: Πεθαίνει ο Λίτον Στράτσεϊ.

Απρίλιος: Ταξίδι στην Ελλάδα.

Ιούνιος-Ιούλιος: Έντονη κοινωνική ζωή.

1 Ιουλίου: Δημοσιεύεται το Γράμμα σε έναν Νέο Ποιητή.

1933. Μάιος: Ταξίδι στην Πίζα και τη Σιένα μέσω Γαλλίας.

5 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί το Φλας (Μια βιογραφία).

1935. Μάιος: Ταξίδι στην Ευρώπη.

Ιούλιος: Η Βιρτζίνια εγκαινιάζει την έκθεση με πίνακες του Ρότζερ Φράι.

1936. Η δουλειά πάνω στο μυθιστόρημα Τα Χρόνια είναι βασανιστική.

1937. Θάνατος του ανιψιού της Τζούλιαν, στη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου.

15 Μαρτίου: Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα Τα Χρόνια.

Μάιος: Ταξίδι στη Γαλλία.

Δεκέμβριος: Ο Λέοναρντ αρρωσταίνει.

Εξώφυλλα των πρώτων εκδόσεων του οίκου Χόγκαρθ Πρες (Hogarth Press) με λιθογραφίες της Βανέσσα Μπελ

1938. Μάρτιος: Μεταβιβάζεται στον Τζον Λέμαν το ποσοστό της Βιρτζίνια στον Χόγκαρθ Πρες.

2 Ιουνίου: Κυκλοφορεί το Τρεις Γκινέες.

Ιούνιος- Ιούλιος: Ταξίδι στη Σκοτία.

1939. Ιανουάριος: Οι Γουλφ επισκέπτονται τον Σίγκμουντ Φρόυντ στο Χάμστεντ.

Μάρτιος: Η Βιρτζίνια αρνείται τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα στο πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ. Η Βιρτζίνια, ενθαρρυμένη από την αδελφή της, αρχίζει να γράφει την αυτοβιογραφίας της με τίτλο: Ένα σκαρίφημα του παρελθόντος.

Ιούνιος: Ταξίδι με αυτοκίνητο μέσω Βρετάνης και Νορμανδίας.

Αύγουστος: Μεταφορά του Χόγκαρθ Πρες στη Μέκλενμπουργκ Σκουέαρ 37.

1 Σεπτεμβρίου: Η Γερμανία εισβάλλει στην Πολώνια.

3 Σεπτεμβρίου: Η Αγγλία κηρύσσει τον πόλεμο στη Γερμανία.

1940. Απρίλιος: Ομιλία της Βιρτζίνια στο σωματείο εργατικής εκπαίδευσης στο Μπράιτον.

10 Μαΐου: Η Γερμανία εισβάλλει στην Ολλανδία και το Βέλγιο.

10 Ιουνίου: Η Ιταλία μπαίνει στον πόλεμο.

Ιούνιος: Οι Γουλφ σχεδιάζουν να αυτοκτονήσουν στην περίπτωση που η Γερμανία εισβάλλει στην Αγγλία.

25 Ιουλίου: Κυκλοφορεί το Roger Fry: A Biography.

Καθημερινές εναέριες επιθέσεις στο Λονδίνο. Η μάχη της Αγγλίας στο αποκορύφωμά της.

Σεπτέμβριος: Το σπίτι στη Μέκλενμπουργκ Σκουέαρ παθαίνει μεγάλες ζημιές.

1941. Φεβρουάριος: Η Βιρτζίνια τελειώνει το τελευταίο της μυθιστόρημα Ανάμεσα στις Πράξεις.

Μάρτιος: Η υγεία της Βιρτζίνια επιδεινώνεται ραγδαία.

27 Μαρτίου: Ο Λέοναρντ πηγαίνει τη Βιρτζίνια στη γιατρό Οκτάβια Γουίλμπερφορς στο Μπράτον.

28 Μαρτίου: Δίνει τέλος στη ζωή της πέφτοντας στον ποταμό Ουζ, με τις τσέπες του παλτού της γεμάτες με βαριές πέτρες. Αφήνει πίσω της δυο επιστολές με αποδέκτες τα δυο πρόσωπα που μετρούν περισσότερο στη ζωή της: Τον Λέοναρντ και τη Βαννέσα.

Πορτρέτο της Βιρτζίνια Γουλφ από τον Christiaan Tonnis (1998)

Έχουν γράψει για την Βιρτζίνια Γουλφ¹⁹

Ε. Μ. Φόρστερ

Εμπνευσμένη από το γυναικείο κίνημα έγραψε ένα από τα πιο λαμπρά της βιβλία, το εξαιρετικό και συγκλονιστικό Ένα δικό σου δωμάτιο… Αλλά το γυναικείο κίνημα ευθύνεται και για ένα από τα χειρότερά της βιβλία –το φιλόνικο Τρεις Γκινεές- και είναι η αιτία για μια σειρά από όχι και τόσο καλά κομμάτια στο Ορλάντο. Ο φεμινισμός έχει αφήσει τα ίχνη του σε ολόκληρο το έργο της και διαρκώς απασχολούσε τη σκέψη της. Ήταν πεπεισμένη ότι η κοινωνία έχει φτιαχτεί για τους άντρες, ότι η βασική ασχολία των αντρών συνίσταται στο να χύνουν αίμα, να κερδίζουν λεφτά, να δίνουν διαταγές και να φοράνε στολές, και ότι καμιά από αυτές τις ασχολίες δεν είναι αξιοθαύμαστη. Οι γυναίκες στολίζονται γιατί το απολαμβάνουν ή γιατί θέλουν να είναι όμορφες, οι άντρες, αντίθετα, για να κάνουν εντύπωση, και η Βιρτζίνια δεν διαθέτει καθόλου οίκτο για τον δικαστή, που φοράει μια περούκα, για τον στρατηγό με τα παράσημά του, τον επίσκοπο με τα μεγαλοπρεπή άμφια ή ακόμα και τον σχετικά ασήμαντο καθηγητή πανεπιστημίου με την τήβεννο. Υποψιαζόταν ότι οι άντρες με αυτό το μασκάρεμα ακολουθούσαν ένα συγκεκριμένο στόχο, χωρίς να έχουν ρωτήσει ποτέ τις γυναίκες ποια είναι η γνώμη τους. Κι αυτό της προκαλούσε μεγάλη δυσαρέσκεια. Στους άντρες αρνούνταν κάθε συνεργασία στη θεωρία και μερικές φορές και στην πράξη. Γι’ αυτό δεν έγινε ποτέ μέλος μιας επιτροπής και δεν έβαλε ποτέ την υπογραφή της κάτω από μια έκκληση, αφού οι γυναίκες ούτε τα δεινά που προκαλούσαν οι άντρες οφείλουν να συγχωρήσουν, ούτε τα ψίχουλα της εξουσίας που μπορεί να τύχει να τους ρίξουν μπροστά στα πόδια οφείλουν να μαζέψουν. Όπως η Λυσιστράτη, αποσύρεται κι αυτή.

E.M. Forster, «Rede Lecture» 1942.

Πορτρέτο της Βιρτζίνια Γουλφ από τον DarkButSoLovely

Βάλτερ Γιενς

Η Βιρτζίνια Γουλφ, η νόμιμη διαχειρίστρια της κληρονομιάς που άφησε ο Τζόις, δεν δίστασε να αξιοποιήσει με τον τρόπο της τις συμβουλές που βρίσκονταν στον Οδυσσέα. Κι αυτή, όπως κι ο Τζόις, περιορίστηκε σε ένα αυστηρά προσδιορισμένο χρονικό διάστημα: δώδεκα ώρες από τη ζωή της κυρίας Ντάλαγουεϊ, δύο μέρες της οικογένειας Ράμσεϊ, με ένα διάστημα δέκα χρόνων ανάμεσά τους· κι αυτή, όπως κι ι Τζόις, συγκεντρώνει την πλοκή σε ένα και μοναδικό σημείο, την πόλη του Λονδίνου ή ένα νησί των Εβρίδων. Αλλά, σε αντίθεση με τον Τζόις, βάζει τους χώρους να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο και μετατρέπει σε φορέα της πλοκής το τοπίο που συμβολίζουν ο φάρος και τα χτυπήματα του ρολογιού στο Μπιγκ Μπεν. Ενώ ο Προυστ και ο Τζόις παρακάμπτουν όσο μπορούν την αναφορά του εξωτερικού χρόνου, η Βιρτζίνια Γουλφ τον βλέπει ως ερέθισμα και θέλγητρο, ειδικά στο παιχνίδι της εναλλαγής μετρήσιμου και χαμένου χρόνου, εκείνη την «ασυμφωνία ανάμεσα στο χρόνο του ρολογιού και στο χρόνο στο μυαλό», για την οποία μιλάει στο Ορλάντο.

Walter Jens, «Statt einer Literaturgeschichte» 1967.

Γκύντερ Μπλέκερ

Όποιος αποβλέπει στη «στερεά ουσία» της ζωής, όποιος κρίνει έναν συγγραφέα σύμφωνα με τις συμπτώσεις της καθημερινότητας, που επεξεργάζεται το έργο του, σύμφωνα με την εμπειρική επικαιρότητα, που περιλαμβάνεται σε αυτό, μάλλον δύσκολα μπορεί να ανακαλύψει στα μυθιστορήματα της Βιρτζίνια Γουλφ κάτι πέρα από τη φυγή και την αδεξιότητα απέναντι στη ζωή. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι εκείνος δίνει έμφαση σε αυτό ακριβώς το σημείο που η συγκεκριμένη συγγραφέας επιθυμεί να αφήσει πίσω της. Γιατί αυτό που εμείς αποκαλούμε (με έκφραση της ίδιας της συγγραφέως) «στερεά ουσία» της ύπαρξης – αυτό ακριβώς είναι που για εκείνη όχι μόνο δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, αλλά ακόμα περισσότερο της φαίνεται ως εντελώς παράλογο και απατηλό. Η πίστη της στην κοσμική διάσταση κάθε μεμονωμένου πράγματος, η πεποίθησή της ότι αυτό ανήκει σε ένα ευρύτερο σύνολο που συγκροτεί η ιστορική στιγμή, αποτελεί το «πιστεύω» της, όπως επίσης και η αντίληψη για την ανεκτική και αβάσιμη πλευρά που χαρακτηρίζει την τρέχουσα έννοια της ατομικότητας. Με τον ίδιο τρόπο που ένα αντικείμενο είναι γι’ αυτήν προπάντων ένα πιθανό σημείο συνάντησης, ένας ενδιάμεσος σταθμός στην πορεία των εντυπώσεων και των συναισθημάτων, που δεν ανήκουν μόνο στο παρόν αλλά παραπέμπουν εξίσου στο παρόν και στο μέλλον, έτσι και ο κάθε άνθρωπος υπόκειται στο νόμο του σήμερα και του πάντα. Η προσωπικότητα με τα αυστηρά και αμετακίνητα όριά της, που χαράσσει η επικαιρότητα, διαλύεται, παραιτείται προς όφελος μιας ύπαρξης που σε κάθε στιγμή είναι τα πάντα, που ναι μεν έχει ακαθόριστο περίγραμμα, διαθέτει όμως μια δεκτικότητα παλλόμενη, για την οποία δεν υπάρχει κανένας διαχωρισμός του Εγώ και του Εσύ.

Αυτό είναι το όραμα της Βιρτζίνια Γουλφ, το κεντρικό βίωμα της ποιητικής της, και από αυτό προκύπτει και η αφηγηματική μέθοδος. Αρνητικά διατυπωμένο σημαίνει την απάρνηση της πάντα απογοητευτικής προσπάθειας να συλλάβει κανείς τον κόσμο με τα μέσα μιας απλώς ρεαλιστικής, απλώς λογικής εξιστόρησης. Θετικά διατυπωμένο είναι η ευφυής προσπάθεια να γνωρίσει κανείς την ουσία, όχι μέσω της περιχαράκωσης και της συμπύκνωσης αλλά μέσω του διασκορπισμού. Έτσι η Βιρτζίνια Γουλφ γίνεται δημιουργός ενός μυθιστορήματος της ευαισθησίας. Μιας ευαισθησίας που δεν σταματά στον προσωπικό τομέα, αλλά θέτει τα εργαλεία της στη διάθεση ενός ευρύτερου πεδίου στο οποίο κινείται η συνείδηση, απελευθερωμένη από την έννοια του εαυτού: η παρατήρηση των ερεθισμάτων ως μιας πράξη υψηλότερης επικοινωνίας.

Günter Blöcker, «Ein literarischer Pointillismus» 1963.

Κρίστοφερ Ίσελγουντ

Τι άλλο να πει κανείς γ’ αυτήν; Για τους κριτικούς συγκαταλέγεται ανάμεσα στις τέσσερις καλύτερες συγγραφείς της Αγγλίας. Οι φίλοι της εξυμνούν την ομορφιά της, τη μοναδικότητά της και τη γοητεία της. Κι εγώ είμαι πολύ περήφανος που τη γνώρισα. Ποιο ρόλο έπαιξε; Το ρόλο μιας μαγεμένης πριγκίπισσας ή το ρόλο ενός θυμωμένου μικρού κοριτσιού σε μια συγκέντρωση για τσάι; Ή δεν έπαιζε απολύτως κανένα ρόλο; Απλούστατα δεν ξέρω. Οπωσδήποτε ήταν διαφορετική από όλους τους άλλους, κι αυτός ο κόσμος δεν τις ταίριαζε. Με χαροποιεί το γεγονός ότι μπόρεσε να απελευθερωθεί από αυτόν, προτού γίνουν θρύψαλα όλα όσα αγαπούσε. Αν έπρεπε να διαλέξω από όλο το έργο της μια επιγραφή για τον τάφο της, θα μου έρχονταν στο μυαλό αυτά τα λόγια: Έγινε και ήρθε σε πέρας. Ναι, σκέφτηκε και πολύ κουρασμένη άφησε το μολύβι της, αυτό ήταν το όνειρό μου.

Christopher Isherwood, «Virginia Woolf» 1966.

 

Μπάρμπαρα Μπόντυ

Η Βιρτζίνια Γουλφ, μια από τις λίγες θηλυκές ιδιοφυΐες που διέθετε αυτός ο κόσμος, που η ιστορία της λογοτεχνίας την τοποθετεί στο ίδιο επίπεδο με τον Τζόις και τον Προύστ, που συμμετείχε αποφασιστικά στην εξέλιξη της μοντέρνας λογοτεχνίας, προφανώς εξακολουθεί να παραμένει για το γερμανικό κοινό μία ξένη, μία δεξιοτέχνης με εφτά σφραγίδες: χωρίς ποτέ να έχει συμπεριληφθεί στην υποχρεωτική εκπαιδευτική ύλη, κι ακόμα λιγότερο να έχει ανάγνωσμα από αγάπη (διέδωσε τουλάχιστον ο Άλμπι το όνομά της στο κοινό, χρησιμοποιώντας το ως λογοπαίγνιο, υποβιβάζοντάς το σε λογοπαίγνιο;). Για πιο λόγο; Ο κριτικός, έχοντας συνείδηση της αδυναμίας του επιμένοντας ωστόσο με μανία στην προσπάθειά του να προδιαθέσει θετικά το κοινό, ομολογεί: δεν ξέρει. Το ζήτημα παραμένει αδιευκρίνιστο, ακόμα και είκοσι πέντε χρόνια μετά το θάνατο της Βιρτζίνια Γουλφ, που ένα πρωινό τον Μάρτιο του 1941 –ενώ τα γερμανικά βομβαρδιστικά ούρλιαζαν πάνω από το σπίτι της- εκείνη επέλεξε την αυτοχειρία και βρήκε το θάνατο στο ρεύμα του Ουζ, εγείροντας ταυτόχρονα το ανελέητο ερώτημα αν μια ορισμένη ακραία εκπαίδευση της υπερευαίσθητης μοντέρνας συνείδησης νομοτελειακά θα αποτύγχανε σε αυτόν τον κόσμο.

Barbara Bondy, «Die Wels als Augenblick» 1966.

Ελίζαμπεθ Μπόουεν

Ήταν μια εξαιρετικά καλλονή· πιστεύω πως αυτό είναι κάτι που το θυμούνται οι άνθρωποι που τη γνώρισαν. Αλλά δεν ξέρω αν ήταν ευρύτερα γνωστό.

Οι κινήσεις της ήταν ζωηρές, έρεαν, αλλά, αν έλεγε κάνεις ότι έσφυζε από ζωή, θα ήταν λάθος. Οι κινήσεις της δεν ήταν ρυθμικές ή απότομες. Ήταν όμορφο να τη βλέπεις να περπατάει, όταν κινούνταν προς τον ορίζοντα ή όταν διέσχιζε ένα χώρο. Και το κεφάλι της στηριζόταν όμορφα στους ώμους της. Τα χέρια της ήταν αξιοπρόσεκτα. Η Βιρτζίνια κινούνταν όπως ένας νέος άνθρωπος.

Κάποιος μου την περιέγραψε, θυμάμαι, πριν τη δω. Είχα ρωτήσει πως είναι η εμφάνισή της, τι είδους άνθρωπος είναι. Μου είχαν απαντήσει: Α, έχει μια αυθόρμητη, ελαφριά ευλυγισία, οι κινήσεις της είναι γοητευτικές, χωρίς η ίδια να το καταλαβαίνει. Νομίζω πως αυτό το διαισθάνεται κανείς και στα κέιμενά της. Μου είπε κάποτε για κάποια: «Μπορείς να το δεις στα κέιμενά της πως είναι μια καλλονή». Δεν πιστεύω ότι θα το έλεγε ποτέ αυτό για τον εαυτό της. Κι όμως μου φαίνεται ότι η ομορφιά της ήταν ένας σημαντικός παράγοντας για εκείνη, πιο σημαντικός απ’ όσο πίστευε η ίδια.

Συνέντευξη από το τηλεοπτικό φιλμ: Elisadeth Bowen, «A Night’s Darkness. A Day’s Sail».

Από αρ. Noel Olivier, Maitland Radford, Virginia Woolf και Rupert Brooke

Χέρμαν Γκλάζερ

Κάτω από την επιρροή του Προυστ και του Τσέχωφ, προπάντων όμως του Τζέιμς Τζόις, του οποίου την ελευθεροστομία εκείνη φυσικά ελάχιστα εκτιμούσε, παρόλο που η ίδια σε καμιά περίπτωση δεν ήταν σεμνότυφη ούτε είχε καθοριστεί από ταμπού, συνέλαβε στο εύθραυστο λογοτεχνικό της έργο τη σύγχρονη έλλειψη πατρίδας και την υπαρξιακή αβεβαιότητα- μια δεξιοτέχνης του εσωτερικού μονολόγου και της καταγραφής των ρευμάτων της συνείδησης.

Herman Glaser «Literatur des 20. Jahrhunderts in Motiven» 1979.

 

Χίλντε Σπιλ

Στο πρόσωπό της ο κόσμος έχασε ένα από τα πιο σπάνια αγαθά του· μια θηλυκή ιδιοφυΐα. Μια ιδιοφυΐα βέβαια που δεν καταγόταν από το σκοτάδι, αλλά που από την άποψη της καταγωγής και τοπυ περιβάλλοντος ήταν σχεδόν αναμενόμενη. Γιατί όπως οι Χάξλεϊ, Στράτσεϊ, Γκάρνετ, Μπελ και Φράι, έτσι και η Βιρτζίνια Γουλφ ανήκε σε μια από εκείνες τις μεγάλες οικογένειες του 19ου αιώνα, οι οποίες καλλιεργούσαν τις τέχνες, τιμούσαν το πνεύμα και ενθάρρυναν το ταλέντο, μέχρι να φυτρώσει ένας καρπός σε ένα από τους κληρονόμους τους, μέχρι να ολοκληρωθεί το ανεξήγητο άλμα και από το άθροισμα των κομματιών να προκ΄ριψει το όλον, η ιδιοφυΐα.

Hilde Spiel, «Virginia Woolf – Bildnis einer genialen Frau» 1981.

Βιβλία της Βιρτζίνιας Γουλφ στα ελληνικά:

• Ανάμεσα στις πράξεις, Μεταίχμιο 2008
• Για την άγνοια των Αρχαίων Ελληνικών, Στιγμή 1998
• Η κυρία Νταλογουέη, Μεταίχμιο 2009
• Λέσχη γυναικών και άλλα διηγήματα, Νεφέλη 1996
• Στο φάρο, Ύψιλον 1995
• Ορλάντο, Αστάρτη 1993
• Ένα στοιχειωμένο σπίτι και άλλα διηγήματα, Πατάκης 1996
• Τα κύματα, Ύψιλον 1986
• Τα χρόνια, Σύγχρονη εποχή 1991
• Το δωμάτιο του Τζάκομπ, Οδυσσέας 1990
• Ένα δικό σου δωμάτιο Οδυσσέας 2005
• Πως είναι να είσαι άρρωστος, Κοινός τόπος ψυχιατρικής 2008
• Γράμμα σ΄ ένα νέο ποιητή, Άγρα 1997
• Γράμματα χωρισμού, Μελάνι 3003
• Η κυρία στον καθρέφτη, Μπιλιέτο 2007
• Ελλάδα και Μάης μαζί, Ύψιλον 1996
• Αποχρώσεις, Ολκός 1995
• Τρείς γκινέες, Μπαρμπουνάκης 1990
• Δοκίμια, Scripta 1999
• Φλας, Γνώση 1992
• Σκοτώνοντας τον Άγγελο του σπιτιού, Καστανιώτης 1998
• Γυναικεία πορτραίτα
  

Πηγές του αφιερώματος:

---

 1. «Η Βιρτζίνια Γουλφ και το μυθιστόρημα», επίμετρο του Άρη Μπερλή στο βιβλίο της Βιρτζίνια Γουλφ Στο Φάρο, μετ. Άρης Μπερλής, εκδόσεις Κρύσταλλο, Αθήνα 1990.

2. Μονίκ Νατάν, Βιρτζίνια Γουλφ, μετ. Κατερίνα Μαρινάκη, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1986.

3. Στο ίδιο όπως σημείωση 1.

4. Βέρνερ Βάλτμαν, Βιρτζίνια Γουλφ, ιδιοφυής και μόνη, μετ. Μαρίνα Μπαλάφα, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2008.

5. Το Δωμάτιο του Τζάκομπ, μετ. Ερρίκος Μπελιές, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1990.

6. Στο ίδιο όπως σημείωση 4.

7. Η Κυρία Ντάλογουεϊ, μετ. Δέσποινα Κερεβάντη - Γιάννης Βαλούρδος, εκδόσεις Γράμματα, Αθήνα 1990.

8. Στο ίδιο όπως σημείωση 4.

9. Στο Φάρο, μετ. Άρης Μπερλής, εκδόσεις Κρύσταλλο, Αθήνα 1990.

10. Στο ίδιο όπως σημείωση 4.

11. Τα Κύματα, μετ. Άρης Μπερλής, εκδόσεις Κρύσταλο, Αθήνα 1986.

12. Εισαγωγικό σημείωμα του Αλέξανδρου Φοίβου στο βιβλίο Ορλάντο, εκδόσεις Αστάρτη, Αθήνα 1993.

13. Στο ίδιο όπως σημείωση 4.

14. Ορλάντο, μετ. Αναστασία Λιναρδάκη, εκδόσεις Αστάρτη, Αθήνα 1993.
15. Στο ίδιο όπως σημείωση 4. 
16. Ένα δικό σου δωμάτιο, μετ. Μίνα Δαλαμάγκα, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1980.  

17. Εισαγωγικό σημείωμα της Σώτης Τριανταφύλλου στο βιβλίο Τα χρόνια, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1991.
18. Για το χρονολόγιο της Βιρτζίνια Γουλφ χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από τα βιβλία: Alexandra Lemasson, Βιρτζίνια Γουλφ, μετ. Ειρήνη Λέκκου-Δάντου, εκδόσεις Κασταλία, Αθήνα 2006 και Βέρνερ Βάλτμαν, Βιρτζίνια Γουλφ, ιδιοφυής και μόνη, μετ. Μαρίνα Μπαλάφα, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2008.

19. Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο του Βέρνερ Βάλτμαν, Βιρτζίνια Γουλφ, ιδιοφυής και μόνη, μετ. Μαρίνα Μπαλάφα, εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2008.