gay ekfansi: Priapus [Greek: Πρίαπος (Priapos)], a Tribute

Πέμπτη 13 Σεπτεμβρίου 2012

Priapus [Greek: Πρίαπος (Priapos)], a Tribute

Πρίαπος που ζυγίζει το φαλλό του, τοιχογραφία. 1ος αι. π.Χ.

Πομπηία, Οικία Βέτι

ΠΡΙΑΠΟΣ, αφιέρωμα

Ο Πρίαπος είναι μορφή παρόμοια με τον Πάνα και σε στενή σχέση και αυτός με τον Διόνυσο, αλλά και με την Αφροδίτη. Ο Πρίαπος, που το φρυγικό όνομά του –ετυμολογικά συγγενικό με τον Πρίαμο και την Πριήνη- μπορεί να σημαίνει τον «Πρώτο», είχε στην δικαιοδοσία του γενικά την γονιμότητα, όχι μόνο στο ζωικό αλλά και στον φυτικό κόσμο· ειδικά ευνοούσε τον σαρκικό έρωτα και εκπροσωπούσε το αντρικό γεννητικό όργανό ως φορέα ζωής. Οι αρχαίοι τον φαντάζονταν και τον παρίσταναν συχνά δύσμορφο και χοντροκομμένο χωριάτη, μεσόκοπο, με γένια και μαλλιά απεριποίητα, κάποτε και με κέρατα κριαριού, πάντα βέβαια με υπερφυσικό πέος και πάντα έτοιμο για τον οργασμό, με σκοπό όχι μόνο την αναπαραγωγή αλλά και την τιμωρία όποιου θα τολμούσε να αγνοήσει την δύναμή του ή να επιβουλευτεί όσα αυτός έχει στην προστασία του.

Πνεύμα του ανοιχτού φυσικού χώρου, όπως ο Παν, ο Πρίαπος είχε την επικράτειά του όχι τόσο, όπως εκείνος στα βοσκοτόπια, όσο στους λαχανόκηπους και στα αμπέλια, ακόμα, λιγότερο, στους αγρούς και στα δάση. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο Πρίαπος προστάτευε τα ζώα και τα φυτά όχι μόνο στο κάρπισμά τους αλλά και από το κακό μάτι και από την αρπακτικότητα ζώων και ανθρώπων. Ακόμα πίστευαν ότι ο Πρίαπος επέβλεπε, όπως και ο Ερμής, την καθαρότητα των νερών, ότι έδειχνε το δρόμο στους οδοιπόρους και ότι απομάκρυνε από αυτούς, όπως και από τους ψαράδες και από τους ναυτικούς, κάθε κακό συναπάντημα.

Ο Πρίαπος έλεγαν ότι ήταν γιος ή του Διόνυσου ή μιας νύμφης –της Χιόνης ή της Διώνης- ή του Διόνυσου και της Αφροδίτης ή του Άδωνη και της Αφροδίτης ή του Ερμή ή του Δία ή ενός γαϊδάρου. Κατά την εκδοχή που μητέρα του Πρίαπου ήταν η Αφροδίτη, η θεά είχε ενωθεί με τον Διόνυσο, αλλά κατά την απουσία του στις Ινδίες δέχτηκε κοντά της τον Άδωνη· ύστερα υποδέχτηκε ως νικητή τον Διόνυσο, κατά την επιστροφή του, και αποσύρθηκε στην Λάμψακο όπου και γέννησε τον γιο της· όμως η Ήρα από αντιπάθεια και για την Αφροδίτη και για τον Διόνυσο, έκανε να γεννηθεί το παιδί τόσο δύσμορφο, ώστε η μητέρα του να το εγκαταλείψει αμέσως. Πάνω σ’ αυτό άλλοι έλεγαν ότι η Αφροδίτη στο γυρισμό της από την Αιθιοπία, είχε ενωθεί με τον Δία και ότι γι’ αυτό οργισμένη η Ήρα έκανε τόσο άσκημο τον Πρίαπο, ώστε η μητέρα του να τον εκθέσει στο βουνό, όπου το βρέφος έτυχε να σωθεί από κάποιο βοσκό.

Στη Λάμψακο όπου ο Πρίαπος είχε μεγαλώσει, πίστευαν ότι ο ίδιος είχε θεμελιώσει την πόλη τους, σε άλλες όμως πόλεις, αντίζηλες της Λαμψάκου, έλεγαν ότι τον Πρίαπο, για το υπερφυσικό πέος του, τον είχαν διώξει από την πατρίδα του και ότι αργότερα αναγκάστηκαν να τον θεοποιήσουν και να τον λατρέψουν. Έλεγαν ακόμη ό Πρίαπος ακολούθησε τον πατέρα του, τον Διόνυσο, κατά τον διωγμό του από την Ήρα, και ότι η Αφροδίτη του είχε κάνει έναν ολοπόρφυρο χιτώνα για να ταιριάζει με την ομορφιά της ή για να του κρύβει την ασκήμια.

Στην ακολουθία του Διόνυσου ο Πρίαπος συνάντησε έναν γάιδαρο, που ο θεός τον είχε προικίσει με ανθρώπινη φωνή, και τον προκάλεσε σε σύγκριση του γεννητικού οργάνου τους. Όταν φάνηκε ότι το ζώο υστερούσε σε μέγεθος ή, σύμφωνα με μια άλλη παραλλαγή, ότι υπερτερούσε, ο Πρίαπος σκότωσε το γάιδαρο, και τότε ο Διόνυσος από συμπάθεια για το άτυχο ζώο, το έκανε αστερισμό. Άλλοι όμως έλεγαν ότι ο Πρίαπος σκότωσε τον γάιδαρο όχι γι’ αυτό το λόγο αλλά γιατί γκάριζε τη στιγμή που εκείνος ήταν έτοιμος να ενωθεί με κάποια νύμφη αποκοιμισμένη και την ξύπνησε και έτσι ματαίωσε την πραγμάτωση της επιθυμίας του. Σύμφωνα με κάποια παραλλαγή αυτού του μύθου η νύμφη λεγόταν Λωτίς και ξέφυγε τον ανεπιθύμητο εναγκαλισμό με το να μεταμορφωθεί σε λωτό.

Άγαλμα ιθύφαλλου που χρησίμευε ως συντριβάνι, (ο φαλλός ήταν ο κρουνός).

Πομπηία, Οικία Βέτι. Πηγή

Η λατρεία του Πρίαπου

Όπως οι μύθοι για τον Πάνα, έτσι και οι μύθοι για τον Πρίαπο είναι αιτιολογικοί της λατρείας του. Και εδώ το πλήθος των εκδοχών για τον ερχομό του θεού στον κόσμο αφήνει να ανακαλυφθεί το γεγονός ότι ο μύθος δεν έχει προηγηθεί της λατρείας του. Η παρουσία της Λαμψάκου στη γέννηση και στη σταδιοδρομία του Πρίαπου σημαδεύει την αφετηρία της λατρεία του, που και ύστερα από τα χρόνια του Ομήρου και του Ησίοδου ήταν ακόμα άγνωστη στον υπόλοιπο ελλαδικό κόσμο. Όσο για την στενή σχέση του Πρίαπου με τον Διόνυσο ή τον Άδωνη και την Αφροδίτη, είναι φανερό ότι βεβαιώνει τη σύνδεση της λατρείας του με ομοειδής λατρείες που αναφέρονται στη βλάστηση και στη γονιμότητα γενικά.

Η ασχήμια του Πρίαπου, συνδυασμένη με τις υπερβολικές διαστάσεις του γεννητικού του οργάνου, αναφέρεται σε μαγικές πράξεις και έχει αποτρεπτική σημασία, γι’ αυτό και πίστευαν ότι αυτός ο θεός προστατεύει και από το κακό μάτι. Έτσι το ομοίωμά του στους λαχανόκηπους και στα αμπέλια έμπαινε και για σκιάχτρο.

Η εγκατάλειψη του βρέφους από την μητέρα του ή η έκθεσή του στο βουνό και η σωτηρία του από τους βοσκούς, ιστορία γνωστή και από την γέννηση του Πάνα, και στις δυο περιπτώσεις για τον ίδιο λόγο, είναι γνωστό αφηγηματικό θέμα από το μύθο του Οιδίποδα, και επαναλαμβάνεται σε άλλους μύθους, όπως του Τήλεφου, του Αίγισθου κ.α.

Ο ανταγωνισμός του Πρίαπου με τον Γάιδαρο, όπως και ο ανταγωνισμός του Πάνα με τον Απόλλωνα και Μαρσύα με σκοπό να εξηγήσει από τη μια την προέλευση ενός αστερισμού και από την άλλη την καθιέρωση του τυπικού της θυσίας γαϊδάρων στον Πρίαπο, όπως φαίνεται σε καιρούς που οι αρχικές παραστάσεις του λατρευτικού τυπικού γύρω από τη γονιμότητα και η σημασία των σχετικών μαγικών πράξεων είχαν λησμονηθεί.

Ακόμη ένα μύθο γύρω από τον Απόλλωνα έχει πρότυπό του ο μύθος της περιπέτειας του Πριάπου με τη Λωτίδα. Η νύμφη που μεταμορφώθηκε σε λωτό έχει πλαστεί κατά τη νύμφη, που για να αποφύγει τον Απόλλωνα μεταμορφώθηκε σε δάφνη. Όσο για τον αιφνιδιασμό της αποκοιμισμένης νύμφης, αυτός είναι γνωστός από την ερωτική δραστηριότητα των Σατύρων.

Εκτός από γάιδαρο, στον Πρίαπο θυσίαζαν μοσχάρι, τράγο, κριάρι, πετεινό, χοίρο, αρνί, γίδα, χήνα, περιστέρι, ακόμα και καρπούς από άνθη. Ομοιώματα του θεού υπήρχαν σε κάθε χώρο όπου η γονιμότητα και η ανανέωση της ζωής ήταν επιθυμητή. Κύριο στοιχείο του λατρευτικού τύπου ήταν ο ασπασμός και ο στολισμός του γεννητικού οργάνου του ομοιώματος, τιμή στη γονιμοποιό δύναμή του, σύμφωνα με αντίληψη φετιχιστική. Η φυσιογνωμία και οι αρμοδιότητες αυτού του θεού ενέπνευσαν πλήθος στιχουργήματα ειδικής κατηγορίας, γνωστά στην αρχαία λογοτεχνία ως «Πριάπεια».

Ο Πρίαπος, και σε κάποιο στάδιο ζωολατρίας δεν αποκλείεται να ταυτιζόταν με ένα από τα ζώα που του θυσίαζαν, κυρίως με τον γάιδαρο ή τον πετεινό, καθώς η λατρεία του εξαπλωνόταν σ’ όλο τον αρχαίο κόσμο, με τον καιρό παραμέριζε πολλούς άλλους ομοειδής θεούς, όπως ήταν στην Αττική ο Ορθάνης, ο Κοσίναλος, ο Τύχον, ο Ιθύφαλλος και άλλοι, λατρευόταν μαζί με τον Πάνα, τον Άδωνη, τον Ερμή, τον Ερμαφρόδιτο, ταυτιζόταν με τον έρωτα, ακόμα με τον ρωμαϊκό Μουτίνο Τιτίνο και με τον αιγυπτιακό Όρο· τέλος συμβόλιζε τον «σπερματικό λόγο» στους κύκλους της στωικής φιλοσοφίας, πέρασε στα μονοθεϊστικά ρεύματα του τέλους του αρχαίου κόσμου και λατρεύτηκε ως Πάνθεος και ως δημιουργός του σύμπαντος.

Jamie Young, "Κλέφτες στον κήπο μου", γύψος -τσιμέντο, 71,2 εκ. ύψος. Πηγή

Ο Πρίαπος στην τέχνη

Τα κακότεχνα είδωλα του Πριάπου, που βρίσκουμε παντού στην ύπαιθρο, δεν έχουν καμιά σχέση με τις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του θεού στα ιερά, που του ήταν αφιερωμένα. Μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια ιδέα από ορισμένα νομίσματα της Λαμψάκου ιδίως. Ο θεός εικονίζεται πάντα ιθυφαλλικός. Γενικά με γενειάδα, στεφανωμένος με κισσό, όπως ο Διόνυσος, κρατάει με το ένα χέρι τον θύρσο και με το άλλο ένα κύπελλο, κάνοντας σπονδή. Είναι ντυμένος μ’ ένα μακρύ φόρεμα, ανασηκωμένο μπροστά σαν ποδιά γεμάτη φρούτα συνήθως, αφήνοντας να φαίνεται ο φαλλός. Συναντούμε αυτόν τον τύπο σε κάμποσα πήλινα και χάλκινα αγαλματίδια.

Όπως ο Διόνυσος, έτσι και ο Πρίαπος ξανανιώνει στις απεικονίσεις του από μια ορισμένη εποχή κι έπειτα. Το γένι εξαφανίζεται οι γραμμές του κορμιού αποκτούν περισσότερη χάρη. Είναι πάντα ντυμένος μ’ ένα μακρύ φόρεμα, ανασηκωμένο μπροστά, που περιέχει στις πτυχές του φρούτα και λουλούδια, αφήνοντας να φαίνεται ο φαλλός το διακριτικό του γνώρισμα. Πλάι σ’ αυτά τα λουλούδια και τα φρούτα, εμφανίζονται μικροί Έρωτες, κάποιες φορές να στέκονται στα πόδια του θεού και ν’ ανασηκώνουν μ’ αδιακρισία το φόρεμά του. Αυτό το φόρεμα πέφτει μερικές φορές ως τα πόδια, αλλά οι καλλιτέχνες φροντίζουν πάντα, με μερικές πτυχές, να κάνουν φανερή την παρουσία του εξοιδημένου φαλλού, που άλλοι από αυτούς τον κρύβουν κάτω από λουλούδια.

Σε τοιχογραφία της Πομπηίας, ο Πρίαπος εικονίζεται με τον Ηρακλή και την Ομφάλη. Εδώ, ο θεός εμφανίζεται με φόρεμα ασιατικό, που πέφτει ως τα πόδια του, φοράει παπούτσια και έχει σκουλαρίκια στ’ αυτιά. Από τον ώμο του κρέμεται ένα δέρμα ζαρκαδιού κι ένας μικρός Έρως τού ανασηκώνει το φόρεμα για ν’ αποθαυμάσει το φαλλό, που τίποτε δεν μαρτυράει εδώ την παρουσία του. Έχουν βρεθεί κάμποσες τέτοιες τοιχογραφίες, που οι καλλιτέχνες αφήνονται να αποδώσουν τα πράγματα πέρα και έξω από την επικρατούσα σεμνότυφη ηθική. Πολλά δε αγαλματίδια εφήβων εξαιρετικά «άσεμνα», πιστεύεται πως εικονίζουν τον Πρίαπο.

Τέλος ο Πρίαπος εμφανίζεται σε συμπλέγματα: εν’ από τα’ αξιολογότερα ειν’ εκείνο που ο θεός έχει βάλει το μπράτσο του γύρω σε μια μαινάδα και την κοιτάζει μ’ ένα βλέμμα που δεν αφήνει καμιά αμφιβολία. Υπάρχουν και πολλά συμπλέγματα, που ο Πρίαπος εικονίζεται μαζί με την Αφροδίτη και τον Έρωτα. Επίσης αγάλματα, με τη θεά του έρωτα ν’ ακουμπάει πάνω σ’ έναν «Ερμή» του Πρίαπου, δηλαδή πάνω σε στήλη με κεφάλι του Πρίαπου και υψωμένο φαλλό. Υπήρχαν πάρα πολλοί «Έρμαί» του Πρίαπου, άλλοτε μ’ ένα απλό κεφάλι, άλλοτε με ολόκληρο το πανωκόρμι, μαζί με το μέρος του μανδύα, που οι πτυχές του συγκρατούν τα φρούτα και τα λουλούδια. Οι γυμνοί «Έρμαί» του Πριάπου αφθονούν στα ανάγλυφα. Η εξέλιξη των διαφόρων τύπων καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων του Πριάπου είναι μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη που κάποια στιγμή θα πρέπει να γίνει, αφού και σήμερα ο Πρίαπος είναι πάντα παρών στην τέχνη.

Πηγές:

1. Ελληνική Μυθολογία, τόμος 2ος, Οι θεοί, υπό την γενική εποπτεία Ι.Θ. Κακριδή, Εκδοτική Αθηνών.

2. Ζαν Ρισπέν, Ελληνική Μυθολογία, μτφ. Κώστας Ζαρούκας, εκδόσεις Μέρμηγκας, Αθήνα 1990