gay ekfansi: Paul Frederic Bowles, (1910-1999), a tribute

Πωλ Μπόουλς, (Νέα Υόρκη, 1910 – Ταγγέρη, 1999), αφιέρωμα

Η μόνη προσπάθεια που αξίζει κανείς να κάνει είναι να μάθει τη γεωγραφία της δικιάς του φύσης.

Πωλ Μπόουλς

Αντί προλόγου

Τα φώτα έχουν σβήσει στην Ταγγέρη εδώ και πολύν καιρό. Οι καιροί άλλαξαν, ο μαζικός τουρισμός εξαπλώθηκε, η εποχή που το ταξίδι φάνταζε σαν όνειρο και η διαφυγή ήταν το παραμύθι μιας ζωής φαίνεται να απομακρύνονται οριστικά. Το ταξίδι για τον συγγραφέα Μπόουλς ήταν μια αναχώρηση χωρίς ταχτές ημερομηνίες και συγκεκριμένο προορισμό, ήταν η έκφραση μιας αδιάκοπης αναζήτησης χωρίς απτό αντικείμενο, ακριβώς όπως ο ίδιος διαχωρίζει τον τουρίστα από τον ταξιδιώτη στην έναρξη του μυθιστορήματός του Τσάι στη Σαχάρα.

Χρέος μας για το συγγραφέα, μουσικό, ταξιδευτή που αφιερώθηκε πραγματικά και αμετάκλητα στην τέχνη του ζην, τούτο το αφιέρωμα. Θα παρακολουθήσουμε την πορεία του στην Ευρώπη, την Ασία, τη Λατινική Αμερική και βέβαια, πάνω απ’ όλα, στην Βόρεια Αφρική και συγκεκριμένα στην Ταγγέρη, πόλη που επέλεξε να εγκατασταθεί, αν και η λέξη εγκατάσταση δεν συνάδει με τούτον τον συγγραφέα. Θα παρακολουθήσουμε βήμα βήμα την πορεία του στις ερήμους της ζωής και τον αιώνιο έρωτά του για την Αέναη μετακίνηση, τίτλο που διάλεξε να δώσει στην αυτοβιογραφία του, όπως χαρακτηριστικά λέει και ο ίδιος: «Οι ερωτικές περιπέτειες είναι σαν τις οάσεις, η σκιά είναι ανεπαρκής, η λάμψη του ήλιου γίνεται ολοένα και πιο εκτυφλωτική καθώς το ταξίδι συνεχίζεται. Και τo ταξίδι πρέπει να συνεχιστεί – δεν υπάρχει όαση στην οποία να μπορεί κανείς να παραμείνει». Όσοι «πιστοί» λοιπόν ας ακολουθήσουν…

Paul Bowles και Mohammed Mrabet

Γνωρίζοντας τον Πωλ Μπόουλς

Ο Πωλ Φρέντρικ Μπόουλς γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη, στις 30 Δεκεμβρίου του 1910. Προικισμένος συνθέτης, αφιερώθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ολοκληρωτικά στη λογοτεχνία.

Στα γράμματα ωστόσο για πρώτη φορά εμφανίστηκε μέσω του πρωτοποριακού περιοδικού Transition το 1928, τη χρονιά, δηλαδή, που άρχισε να σπουδάζει. Για τις σπουδές του διάλεξε το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, γιατί εκεί είχε φοιτήσει ο Έντγκαρ Άλλαν Πόου, γρήγορα όμως το εγκατέλειψε (στο β’ έτος) και πήγε να σπουδάσει μουσική, για δύο χρόνια μαζί με τον Άαρον Κόπλαντ στη Νέα Υόρκη και στο Βερολίνο κι ύστερα για δύο χρόνια δίπλα στον Βέρτζιλ Τόμσον στο Παρίσι. Από εκεί, επισκέφτηκε για πρώτη φορά τη Βόρεια Αφρική σ’ ένα ανιχνευτικό ταξίδι που κράτησε μια τετραετία. Γοητεύεται, μα τα σχέδιά του να την ξαναεπισκεφτεί ανατρέπει ο πόλεμος που ξεσπά. Το 1937 γνωρίζει την Jane Sydney Auer την μετέπειτα γνωστή συγγραφέα Jane Bowls. Θα παντρευτούν το 1938, αν και ο γάμος τους δεν βασίζεται σε απόλυτη σεξουαλική έλξη μιας και η Τζέιν σύντομα θα γνωρίσει την Cherifa όπου και θα περάσει μαζί της την υπόλοιπη ζωή της μέχρι τον πρόωρο θάνατο της το 1973. Ο Πωλ με τη σειρά του θα γνωρίζει και θα συνδεθεί με αρκετά αγόρια της Μαύρης Ηπείρου. Μαζί με την Τζέιν μετά το γάμο τους θα εγκατασταθούν για μια πενταετία στη Λατινική Αμερική. Κατά τη διάρκεια του πολέμου θα διατελέσει, από το 1942 έως το 1946 κριτικός μουσικής στη «Χέραλντ Ρτίμπιουν» της Νέας Υόρκης.

Στο Μαρόκο επιστρέφει μετά τον πόλεμο κι αγοράζει ένα μικρό σπίτι στην Ταγγέρη. Με αυτό σαν βάση ταξιδεύει προς Νότο και προς Ανατολάς. Οι περιπλανήσεις του τον φέρνουν το 1949 στις Ινδίες κι ύστερα στην Κεϋλάνη, που από τότε την επισκέπτεται πολλές φορές και στο τέλος αγοράζει ένα μικρό νησάκι απέναντι στις νότιες ακτές της το οποίο χρησιμοποιεί μέχρι το 1959, -όταν αποσύρεται μονίμως πλέον στο Μαρόκο-, κατά τους χειμερινούς μήνες.

Στα τέσσερα μυθιστορήματα και τα περισσότερα, από σαράντα διηγήματα, που κατά καιρούς δημοσίευσε, οι χαρακτήρες του, σαν κούφια πρόσωπα του Τ. Σ. Έλιοτ, κινούνται μέσα σε μιαν αχλύν, ξεριζωμένοι και γεμάτοι απόγνωση. Απαθείς και χωρίς προσωπικότητα έρχονται σε διάσταση με τους αυτόχθονες κατοίκους, που έχουν την ζωντάνια και την αλήθεια ζωγραφισμένη πάνω τους. Το παράλογο, η αναίτια βία και ο θάνατος, που μάλιστα δυσκόλεψαν την έκδοση των βιβλίων του, πλημμυρίζουν το έργο του για να έρθουν σε πλήρη αντίθεση με τη ρωμαλεότητα, την ενεργητικότητα και το σφρίγος της ζωής στις χώρες της Βόρειας Αφρικής (και της Λατινικής Αμερικής) και τελικά με το όραμά του για της αυθεντικότητα.

Απ’ το βιβλίο του Εκατό καμήλες στην αυλή και μετά, επηρεασμένος απ’ το Μαροκινό νεαρό αφηγητή ιστοριών Μοχάμεντ Μπάμπετ, του οποίου τις αφηγήσεις μαγνητοφωνεί και μεταφράζει, όπως και άλλων απ’ το ντόπιο ιδίωμα, αφοσιώνεται με ζήλο στις δυνατότητες που παρέχουν οι σύντομες, λιτές, χαμηλόφωνες ιστορίες.

Απ’ τη δραστηριότητά του στο χώρο της μουσικής πιο γνωστές είναι οι μουσικές επενδύσεις στα θεατρικά του Τέννεση Ουίλιαμς (Tennessee Williams), Γυάλινος κόσμος και Το γλυκό πουλί της νιότης. Ερχόμενος δε σε επαφή με τα πρωτοποριακά ρεύματα της εποχής θα γράψει με γοργούς ρυθμούς, έργα για πιάνο και ορχήστρες, σονατίνες, σουίτες, θα μελοποιήσει ποιήματα του Λόρκα κ.α. Χάρη στη μακρόχρονη παρουσία του στο Μαρόκο, έχει καταγράψει και διασώσει πλουσιότατο υλικό της βορειοαφρικανικής λαϊκής μουσικής.

Ο Πωλ Μπόουλς έζησε στο Μαρόκο, στην Ταγγέρη, σχεδόν πενήντα χρόνια, υιοθετώντας κυριολεκτικά μια χώρα, μια πόλη, και ουσιαστικά μια διαφορετική ζωή. Αν και χρόνια μέτοικος, είχε τιμηθεί πολλές φορές, πράγμα σπάνιο για τη χώρα του, με επιχορηγήσεις και βραβεία για τη συγγραφική και μεταφραστική του εργασία. O Μπόουλς έφυγε για το μεγάλο ταξίδι μια μέρα του 1999, το έργο του όμως, μουσικό και πεζογραφικό, παραμένει ζωντανό και σύγχρονο όπως συμβαίνει με κάθε σπουδαίο έργο, και μας επιφυλάσσει ευχάριστες και άκρως ενδιαφέρουσες εκπλήξεις.

Πηγές

Για την σύνταξη της βιογραφίας του Πωλ Μπόουλς αντλήθηκαν στοιχεία από τις εξής πηγές:

Πωλ Μπόουλς, Εκατό καμήλες στην αυλή, μτφρ. Χριστίνα Μπαμπού-Παγκουρέλη, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1986.

Πωλ Μπόουλς, Τσάι στη Σαχάρα, μτφρ. Λουκάς Θεοδωρακόπουλος, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1991.

Jazz & Τζαζ, τεύχος 89/90 Αύγουστος/Σεπτέμβριος 2000, άρθρο του Φώντα Τρούσα.

Ο συγγραφέας Πωλ Μπόουλς

Ο Πωλ Μπόουλς γεννήθηκε το 1910 κοντά στη Νέα Υόρκη και ο πατέρας του, ένας στριμμένος οδοντογιατρός, δεν του συγχώρεσε ποτέ τις μόνιμες βλάβες που προκάλεσε στην υγεία της μητέρας του ο δύσκολος τοκετός. Μεγάλωσε σε μια ασφυκτική ατμόσφαιρα μικροαστισμού. Οι γονείς του τον άφησαν να παίξει με άλλα παιδιά μόνο όταν έγινε εφτά χρονών. Στα δεκαεννιά του λοιπόν τους έδειξε. Εγκατέλειψε χωρίς να το ξέρουν την Αμερική με 24 δολάρια στην τσέπη και πήγε στο Παρίσι, όπου γνώρισε για πρώτη φορά τον έρωτα. Το κυρακάτ8ικο λιοπύρι με την πρώτη γυναίκα του άφησε ένα ελαφρό έγκαυμα, όχι όμως και ανεξίτηλα ίχνη. Λίγο αργότερα συμπλήρωσε τις σεξουαλικές του γνώσεις με τον «θείο» Hubert, μια ολοκλήρωση με αναμφίβολα μονιμότερες παρενέργειες στη ζωή του. Στο δεύτερο παρισινό του ταξίδι γνώρισε την Γερτρούδη Στάιν (Gertrude Stein), που του συνέστησε να επισκεφτεί την Ταγγέρη. Πήγε πράγματι για πρώτη φορά το 1931 ως σπουδαστής της μουσικής μαζί με τον συνθέτη Aaron Copland. Η πόλη θα γίνει πόλος έλξης και αργότερα τόπος μόνιμης παραμονής του.

Είναι η εποχή που αρχίζουν τα ατελείωτα ταξίδια στον κόσμο, οι μουσικές συνθέσεις για θεατρικά και αργότερα κινηματογραφικά έργα για τον φίλο του Τεννεσσί Ουίλιαμ (Tennessee Williams) τους Όρσον Ουέλς (Orson Welles) και Ελία Καζάν (Elia Kazan).Το 1937 γνωρίζει σ’ ένα πάρτι στο Χάρλεμ υπό την επήρεια ινδικής κάνναβης την εκκεντρική νεάνιδα Jane Auer, που σε λίγους μήνες, μια μέρα πριν κλείσει τα είκοσί της χρόνια θα γίνει κυρία Μπόουλς. Έχει ο ένας ανάγκη τον άλλο, αλλά η συμβίωσή τους είναι αφόρητη. Μόνο με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών θα βρουν ένα modus vivendi, μόνο όταν οι σεξουαλικές τους σχέσεις διακοπούν οριστικά και εκλογικεύσουν το πρόβλημα, που σίγουρα δεν περιοριζόταν στο ότι αυτή προτιμούσε τη Λατινική Αμερική κι αυτός το Μαγκρέμπ. Στο Μαρόκο τελικά η Jane Bowles θα γνωρίσει τον μεγάλο έρωτα της ζωής της, τη φιλάργυρη μέγαιρα Cherifa, που υπάρχουν βάσιμες υπόνοιες ότι με διάφορα βότανα υπέσκαψε τη υγεία της ερωμένης της και την οδήγησε στο θάνατο. Η Jane εκτός από την αλόγιστη κατανάλωση αλκοόλ έχει και την έμμονη ιδέα ότι προορίζεται για συγγραφέας. Όταν το 1943 η κριτική υποδέχεται κατ’ αρχήν αρνητικά το πρώτο της βιβλίο Δυο σοβαρές κυρίες (Two Serious Ladies), ο Πωλ το υπερασπίζεται και την επιπλήττει μόνο για τα αλλεπάλληλα σφάλματα του χειρογράφου. Ο συνθέτης σύζυγος μετατρέπεται βαθμιαία ο ίδιος σε συγγραφέα.

Ανεξάρτητα από τις διάφορες προγενέστερες σπουδές και τα μεμονωμένα διηγήματα, προτείνω ως συμβολική αφετηρία του έργου του, ή ακριβέστερα ως σημείο αποκρυστάλλωσης των συγγραφικών του προδιαθέσεων, τη συνάντησή του στι Φεζ το 1947 με τον Ahmed Yacoubi, έναν αναλφάβητο τότε δεκαεξάχρονο, που εξελίχθηκε σ’ έναν από τους γνωστότερους ζωγράφους του Μαρόκου, με τους πίνακές του διεσπαρμένους σήμερα ανά τον κόσμο σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία. Τη συνάντηση εκείνη στη βεράντα του ξενοδοχείου Palais Jamai απαθανάτισε ο ίδιος ο Πωλ Μπόουλς. Η φωτογραφία, που δείχνει τον ελαιώδη Ahmed με το λευκό χαντρίσι και την ανασηκωμένη τζελάμπα του, βρέθηκε πριν από λίγα χρόνια ξεχασμένη σ’ ένα σεντούκι στο διαμέρισμα του συγγραφέα στην Ταγγέρη. Η φιλία του Μπόουλς με τον Γιακούμπι προπροσωποιεί την κατάδυσή του στον «απλοϊκό» πολιτισμό των αραβικών χωρών της βόρειας Αφρικής με όλες τις αλυσιδωτές αντιδράσεις που είχε γι’ αυτόν: επιτυχία της αναχώρησης από την αμερικανική κοινωνία, άφεση σε ένα περιβάλλον που δεν τον αντικατόπτριζε με τα κριτήρια του «πολιτισμένου κόσμου» και τέλος συγγραφική απελευθέρωση. Ο Γιακούμπι πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1985 από καρκίνο, αλλά έφθασε ως εμάς με τη μορφή του μικρού Amar στο αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Μπόουλς Το σπίτι της Αράχνης (The Spider ‘s House, 1955).

Γύρω στα τέλη της δεκαετίας του σαράντα το ζεύγος Μπόουλς είναι εγκατεστημένο στην Ταγγέρη. Η πόλη διοικείται από ένα συμβούλιο, στο οποίο συμμετέχουν τέσσερεις Γάλλοι, τρεις Βρετανοί, τρεις Ιταλοί, ένας Βέλγος, ένας Ολλανδός, ένας Πορτογάλος, τέσσερεις Ισπανοί και εννιά Μαροκινοί. Τελεί υπό διεθνές καθεστώς κι είναι πραγματικός παράδεισος για παράσιτους και χρηματομεσίτες, εμπόρους όπλων και ναρκωτικών, κατασκόπους και γόητες. Στην κοσμοπολιτική της ατμόσφαιρα ευδοκιμούν οι εκποιητές των πάσης φύσεως ονείρων. Άλλοι κυνηγούν οδαλίσκες με αμυγδαλωτά μάτια ή εφήβους με στιλπνά μέλη, άλλοι αναζητούν το ξηρό κιφ ή το ζαχαρώδες ματζούν: ένα αμέτρητο λεφούσι που περιέγραψε αριστοτεχνικά ένας άλλος τρόφιμος της «Διεθνούς Ζώνης», ο Ουίλιαμ Μπάροουζ, (William Burroughs), στο ομώνυμο πεζό του. Ήταν η εποχή των θρυλικών πάρτι της κόμισσας de la Faillie, που τροφοδοτούσαν την πόλη με κουτσομπολιά και διαδόσεις, η εποχή των δεξιώσεων της ζάπλουτης Barbara Hutton στο λαβυρινθώδες της πολιτείας δεν άφησε ανεπηρέαστο το έργο του Πωλ.

Paul Bowles και Mohammed Mrabet

Το λογοτεχνικό έργο του Πωλ Μπόουλς

Το πρώτο μεγάλο του έργο, Τσάι στη Σαχάρα (The Sheltering Sky) κυκλοφόρησε το 1949, αλλά έγινε πασίγνωστο μόλις το 1990 με την κινηματογραφική του μεταφορά από τον Μπερνάρντο Μπερτολούτσι (Bernardo Bertolucci). O Port και η Kit Moresby περιοδεύουν στην Αλγερία, με τη συνοδεία του ανάλατου φίλου τους Tunner, ελπίζοντας ενδόμυχα να ξαναζωντανέψει η αφυδατωμένη σχέση τους. Η Σαχάρα όμως με τον ατελείωτο ορίζοντα και τον «προστατευτικό ουρανό» της τους επιφυλάσσει άλλη μοίρα: Ο Port πέφτει θύμα του τύφου, που εξισώνει τελετουργικά την εσωτερική του ερημιά με την εξωτερική έρημα, και η Kit, αφού γίνει άθυρμα στα χέρια βατευτών νομάδων, παραφρονεί και τα ίχνη της σβήνουν στη Σαχάρα. Το 1952 ακολουθεί το Καλώς να πέσει (Les It Come Down). Ο Αμερικανός Nelson Dyar, ένας τραπεζικός υπαλληλίσκος, εγκαταλείπει τη Νέα Υόρκη αναζητώντας άλλη τύχη στη διεθνή ζώνη της Ταγγέρης με τον εφήμερο πλούτο και τους κερδοσκόπους. Η δική του κερδοσκοπία θα αποτύχει, και το μυθιστόρημα κλείνει με μια από τις πιο συναρπαστικές σκηνές της σύγχρονης λογοτεχνίας. Υπό την επίδραση του χασίς σαλεύουν τα λογικά του ήρωα και μαζί τους παραπαίει η ίδια η διήγηση, αργόσυρτη και βασανιστική, μέχρις ότου ο δράστης βυθίσει το στιλέτο του στην ακουστική κοιλότητα του μαροκινού συνενόχου του. Και ο ίδιος ο Μπόουλς μόνο υπό την επήρεια του ματζούν είχε κατορθώσει να φέρει σε συγγραφικό πέρας τον θάνατο του Port από τύφο στη διακεκαυμένη Σαχάρα.

Χρονολογικά έπεται το 1955 Το Σπίτι της Αράχνης, το ποιοτικό αποκορύφωμα του συγγραφέα. Οι ανατρεπτικές ταραχές που οδήγησαν στην ανεξαρτησία του Μαρόκου περιγράφονται από την χαμηλή σκοπιά, από την προοπτική του μικρού Αμάρ και μέσα από την σύντομη γνωριμία του με τον συγγραφέα John Stenham και την ταξιδιώτισσα Polly. Στην κατακλείδα, το βλέμμα του Αμάρ παρακολουθεί το αυτοκίνητο των δύο αμερικανών φίλων να χάνεται στην άκρη του δρόμου. Η φευγαλέα συνεννόησή τους κλείνει με την ασυνεννοησία και την αναπότρεπτη επέλαση των ιστορικών γεγονότων. Μόνο το τελευταίο μυθιστόρημα του Πωλ Μπόουλς Ψηλότερα απ’ τον κόσμο (Up Above The World), που δημοσιεύτηκε το 1966, δεν διαδραματίζεται στη Βόρεια Αφρική. Ένα ζευγάρι Αμερικανών ταξιδεύει στη Λατινική Αμερική, αλλά αντί για την αναψυχή, το περιμένει η αδόκητη εμπλοκή σε μια υπόθεση δολοφονίας. Ο δράστης πιστεύει ότι έχουν δει τον φόνο της μητέρας του και καταφέρνει έπειτα από μια ευγενική πρόσκληση να εξοντώσει και τους δύο υποτιθέμενους μάρτυρες.

Εδώ τερματίζεται η μυθιστορηματική πορεία του συγγραφέα όχι όμως και η βιογραφική, που εξακολουθεί να χαράζει κύκλους όλο και πιο απόμακρους γύρω από τον ίδιο αφηγηματικό πυρήνα. Η ζωή επιμένει να μιμείται τα βασικά λογοτεχνικά του θέματα: την αγχώδη αναζήτηση, την ανεπίδοτη αγάπη, την απώλεια και τον θάνατο. Ο Πωλ Μπόουλς αγοράζει στη δεκαετία του πενήντα την ωραία νησίδα Ταπροβάνη, έξω από την Κεϋλάνη, που είχε δει κάποτε σε μια φωτογραφία και του άρεσε κι όπου καταφεύγει κατά διαστήματα παρά την γκρίνια της Τζέιν. Η γυναίκα του ύστερα από αλλεπάλληλα εγκεφαλικά επεισόδια και τα ανεξέλεγκτα μεθύσια, παραφρονεί. Εγκαθίσταται στο ξενοδοχείο Atlas και, αφού χαρίσει τα τιμαλφή της στη σκαιά Cherifa, γυρίζει στα διάφορα μπαρ της Ταγγέρης δωρίζοντας επιταγές σε αγνώστους. Θα πεθάνει σε πλήρη πνευματική συσκότιση το 1973 σε μια ψυχιατρική κλινική στη Μάλαγα της Ισπανίας. Ο Μπόουλς θα ανακαλύψει νέους μαθητές, νεαρούς που τους αρέσει να διηγούνται ιστορίες. Τις απομαγνητοφωνεί και τις δημοσιεύει στα αγγλικά. Έτσι, κάτω από το δικό του προστατευτικό βλέμμα διαπλάστηκαν οι αξιόλογοι μαροκινοί συγγραφείς Mohammed Choukri και Mohammed Mrabet.

Ο αφηγητής παραμυθιών και φίλος του Μπόουλς, Mohammed Mrabet

Η πρόζα του Μπόουλς είναι λιτή και ψύχραιμη, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις και κορωνίδες, αργόσυρτη και υπαινικτική. Διαθέτει με άλλα λόγια όλα τα προσόντα της υποβολής, όπως ακριβώς και η μονότονη λαύρα στις αραβικές πολίχνες που κρύβει το άγνωστο. Έτσι και στη δική του γραφή, μέσα στον τετριμμένο βόμβο των πραγμάτων καιροφυλαχτεί η καταστροφή, ένας όλεθρος που τυλίγεται γύρω απ’ τους ήρωες σιγά σιγά και ανεπαίσθητα. Πρόκειται για μια αφηγηματική τεχνική εναρμονισμένη με την αντίληψη του κόσμου που εκφράζει. Αλλά ποιος είναι ο κόσμος του Μπόουλς και πια η αντίληψή τους Η κριτική τον χαρακτήρισε αμερικανό «υπαρξιστή» και προσδιόρισε το θέμα του ιστορικά: ήταν η αναζήτηση του κουρασμένου δυτικού ανθρώπου μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το κυνήγι ενός νέου μυστηρίου μετά την πνευματική κρίση που επέφερε η σύρραξη. Η βιβλιοαγορά, θρασύτερη όπως πάντα, εντόπισε το ενδιαφέρον της στο σκηνικό των έργων του. Πρόβαλε το εξωτικό του στοιχείο και κλείνοντας το μάτι στους τουρίστες που κατακλύζουν τη βόρεια Αφρική έντυσε τις εκδόσεις τσέπης του Μπόουλς με γραφικές σκηνές μαροκινών πόλεων. Η εκδίκηση του συγγραφέα θα είναι σίγουρα η πλήξη των τουριστών στις παραλίες. Όσο κι αν αναζητούν κάτω από τα πολύχρωμα εξώφυλλα γοητευτικές ιστορίες της Ανατολής, βρίσκουν μονάχα μαραγκιασμένες ψυχές σε άνυδρα τοπία.

Διατρέχοντας κανείς το έργο του Μπόουλς, τα τέσσερα μυθιστορήματα και τα πενήντα περίπου διηγήματά του, έχει την εντύπωση ότι ο κερδώος Ερμής δεν μας είπε τίποτα γι’ αυτό και ο λόγιος σίγουρα όχι τα πάντα. Γιατί, πέρα από τα εναλλασσόμενα αραβικά και λατινοαμερικάνικα σκηνικά, πέρα από την πνευματική αισθητική κόπωση των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων, το κυρίαρχο υπαρξιακό θέμα του Πωλ Μπόουλς δεν είναι η αναχώρηση του ατόμου από τη μια κοινωνία στην άλλη. Είναι πολύ περισσότερο και πολύ εντονότερα η αναχώρηση και απομόνωση του εγώ μέσα στον όποιο κοινωνικό χώρο. Η γεωγραφική μετατόπιση συνιστά μάλλον αφηγηματικό πρόσχημα ή εν πάση περιπτώσει στοιχείο επίτασης. Κάτι πολύ οικείο μας θυμίζουν οι νευρόσπαστες ψυχές των ηρώων του Μπόουλς που σπαρταράμε στα τελάρα της Ανατολής, κάτι πολύ γνωστό μάς φέρνει στον νου η καταστροφική και αθέλητη εμπλοκή τους στη δίνη. Είναι η διάσταση ανάμεσα στο εγώ και το άλλο, το υποκείμενο και τον κόσμο, είναι η αποτυχία της ύπαρξης και της εναρμόνισης. Ποιος ξέρει, ίσως αυτό το υπόγειο ρεύμα μέσα στο έργο του Μπόουλς, αυτή διασύνδεσή του με τη σύγχρονη ευαισθησία να εξηγεί ως ένα βαθμό και την ανανέωση του ενδιαφέροντος για τα βιβλία του τα τελευταία χρόνια.

Ο Μπόουλς, παράμεινε στην αγαπημένη του Ταγγέρη αρνούμενος να την εγκαταλείψει ακόμα και στα βαθιά του γεράματα. Ο καιρός που όργωνε την Ευρώπη την Λατινική Αμερική την Βόρεια Αφρική και την Νότια Ασία, είχε περάσει. Το 1972, έγραψε το αυτοβιογραφικό βιβλίο Αέναη μετακίνηση (Without Stopping), που αν και γνωρίζουμε πως γράφτηκε για να καλύψει οικονομικές ανάγκες, μας αποκαλύπτει έναν αληθινό Μπόουλς.

Πηγή

Πωλ Μπόουλς, Ο σκορπιός, μτφρ., εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1991.

ΜΙΑ ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Τσάι στη Σαχάρα

Το μυθιστόρημα άρχισε να γράφεται το 1947. Ο πρωτότυπος τίτλος του είναι The Seltering Sky, - ο Προστατευτικός Ουρανός), Είναι το πρώτο του μυθιστόρημα κι εκείνο που έβαλε τις βάσεις για τη φήμη του. Ο Πωλ Μπόουλς ολοκλήρωσε το μυθιστόρημα το Μάιο του 1948, και το έστειλε στον έκδοτη Doubleday. Αυτός όμως το απέρριψε, για να αναλάβουν τελικά την έκδοσή του ο J. Laughkin των New Directions για τις Η.Π.Α. το Δεκέμβριο του 1949, και ο J. Lehmann για τη Μ. Βρετανία.

Η έρημος και ο ουρανός για τον Π. Μπόουλς «είναι ένα και το αυτό μέρος της φύσης». Η φύση δεν είναι ανταγωνιστική προς τον άνθρωπο αλλά απλώς «αδιάφορη . Απαθής. Κι αν χρησιμοποιήσετε τη λέξη Θεός στη θέση της φύσης, θα είσαστε νομίζω πιο ακριβείς».

Η άποψη του Π. Μπόουλς για την έρημο θυμίζει μερικές φορές τον A. Camus, αλλά και το συμπέρασμα του του Junt. «Όσο βαθύτερα εισχωρούμε στη Σαχάρα, τόσο ο χρόνος μου φαινόταν ότι πήγαινε πιο αργά, απειλώντας μάλιστα να κινηθεί προς τα πίσω. Τα κύματα της ζέστης με έκαναν να νιώθω ότι βρίσκομαι σε όνειρο, και όταν φτάσαμε στους πρώτους φοίνικες και τα πρώτα καλύμματα της όασης, μου φαινόταν ότι τα πάντα εδώ ήταν ακριβώς όπως έπρεπε να είναι και όπως πάντα ήταν». Για τον Junt, στους ανθρώπους της ερήμου η «συνείδηση φροντίζει για τον προσανατολισμό τους στο χώρο και μεταδίδει εντυπώσεις από τον περίγυρο, και επίσης ερεθίσματα από εσωτερικές παρορμήσεις και επιδράσεις. Αλλά δεν έχει την τάση να σκέπτεται, το εγώ δεν έχει αυτονομία. Η κατάσταση δεν είναι πολύ διαφορετική με τους Ευρωπαίους, αλλά εμείς, στο κάτω κάτω, είμαστε κάπως περισσότερο περίπλοκοι. Ο Ευρωπαίος, εν πάση περιπτώσει, διαθέτη ως ένα βαθμό θέληση και σκοπό. Εκείνο που δεν έχουμε είναι η ένταση στη ζωή»

Ο ίδιος ο Π. Μπόουλς είχε πει: «Στην πραγματικότητα το «Τσάι στην Σαχάρα», είναι μια περιπετειώδης ιστορία στην οποία η περιπέτεια συμβαίνει σε δύο επίπεδα ταυτοχρόνως: στην πραγματική έρημο και στην έρημο της ψυχής. Οι ερωτικές περιπέτειες είναι σαν τις οάσεις, η σκιά είναι ανεπαρκής, η λάμψη του ήλιου γίνεται ολοένα και πιο εκτυφλωτική καθώς το ταξίδι συνεχίζεται. Και τo ταξίδι πρέπει να συνεχιστεί – δεν υπάρχει όαση στην οποία να μπορεί κανείς να παραμείνει».

Πηγή

Εισαγωγικό σημείωμα (απόσπασμα) στο βιβλίο του Πωλ Μπόουλς, Τσάι στη Σαχάρα, μτφρ. Λουκάς Θεοδωρακόπουλος, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1991.

Εκατό καμήλες στην αυλή

Οι τέσσερις αυτές; Ιστορίες του Πωλ Μπόουλς έχουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Είναι βαθιά χρωματισμένες από ιστορίες που του διηγήθηκαν νεαροί άραβες. Κι όμως η ζοφερή τους ατμόσφαιρα γεμάτη φαντασία, οπτασίες και φόβους έχει έναν άλλο χαρακτήρα. Είναι ιστορίες που προκάλεσε το κάπνισμα του κιφ, Τα πρόσωπα κινούνται όπως σ’ ένα όνειρο. Μοιάζουν υπνωτισμένα από μια πραγματικότητα άλλην έχουν στενή σχέση με τον κόσμο της «μαγείας» όπου οι επιθυμίες γίνονται πραγματικότητα. Ο Πωλ Μπόουλς είναι μάστορας της πρόζας. Η δεξιοτεχνία του δίνει λυρικές προεκτάσεις ξαφνικά εκεί που η αφήγηση μοιάζει να κλείνεται ασφυκτικά στον εαυτό της. Τα’ αραβικά ονόματα τόπων αντηχούν όπως μια μακρινή νοσταλγική μουσική γεμάτη νοήματα.

Ο κόσμος του Πωλ Μπόουλς είναι υπερφορτωμένος με «νοήματα». Είναι πλούσιος με το «βάρος» του –που είναι ανάλαφρο και χάνεται μόλις το αγγίξεις. Ο ήρωας του πρώτου αφηγήματος με τη βοήθεια της «μαγείας» εκδικιέται το χαμό της γάτας του. Στο «Εκείνος απ’ την αγορά» αντραλίζεται να βρει ποιός του ‘στειλε ένα γράμμα που βρήκε χάμω στο δρόμο. Ο Λάχσεν χάνει το κορίτσι που βρήκε από κακοκεφαλιά του, στο του Ιντίρ. Ο Ντρις στο «Ο άνεμος στο Μπένι Μιντάρ» χάνει το τουφέκι του και του το ξαναβρίσκει ο «λοχίας» του, αλλά τον αφήνει να νομίζει ότι είναι «από μαγεία» που ξανάρθε. Το αποτέλεσμα είναι να κάνει κι αυτός «μάγια» που καταλήγουν στο θάνατο του «καμπράν» του «λοχία».

Πηγή

Νάνος Βαλαωρίτης, Αθήνα, Ιούλιος 1986. Εισαγωγικό σημείωμα στο βιβλίο του Πωλ Μπόουλς, Εκατό καμήλες στην αυλή, μτφρ. Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1986.

Ο σκορπιός

Τη γραφή του Πωλ Μπόουλς τη διακρίνει η ακρίβεια, η λιτότητα, η κομψότητα. Οι χαρακτήρες του, οι εξαιρετικοί διάλογοι, η ολοζώντανη ατμόσφαιρά όσο και ένας ανεπαίσθητος τόνος απειλής και τρέλας που πλανιέται καθηλώνουν τον αναγνώστη του - και ό,τι μένει ανείπωτο είναι εξίσου σημαντικό με αυτό που εμφανίζεται στη σελίδα.

Το περιβάλλον στις ιστορίες του λειτουργεί πάνω στους Δυτικούς που το διασχίζουν, σαν το κάτοπτρο που συγκεντρώνει τις ακτίνες του ήλιου και τις μετατρέπει σε φωτιά. Σαν τους χαρακτήρες που την καρδιά τους ξεγυμνώνει, ο συγγραφέας που διαλέγει να ταξιδέψει σε τόπους που είναι οι ίδιοι πρωταγωνιστές: οι επαρχίες της κεντρικής Αμερικής η καυτή έρημος της Σαχάρας, οι χαοτικές πόλεις του Μαρόκου όπου αναμιγνύεται ο ξένος αραβικός κόσμος με την «πολιτισμένη» Ευρώπη έχουν, όπως τα γραπτά του Μπόουλς, τη μαγνητική έλξη ενός επαναλαμβανόμενου ονείρου.

Η συλλογή περιλαμβάνει δέκα διηγήματα, τα εννέα επιλεγμένα από το Collected Stories 1939-1979 (Black Sparrow Press, Santa Rosa 1979), και ένα διήγημα από τη συλλογή Midnight Mass (Black Sparrow Press, Santa Rosa 1981).

Πηγή

Οπισθόφυλλο του βιβλίου του Πωλ Μπόουλς, Ο σκορπιός, μτφρ. Νίκος Ρέγκας-Δημήτρης Κουμανιώτης, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1998.

Καλώς να πέσει

Κεντρικός ήρωας είναι ο Νέλσον Ντάιαρ (εγκαταλείπει τη δουλειά του σε μια τράπεζα της Νέας Υόρκης για να ταξιδέψει και να εργαστεί σ ένα ταξιδιωτικό γραφείο στην Ταγγέρη) και κεντρικό θέμα είναι το χρήμα: όλοι το χρειάζονται, το αναζητούν, το ξοδεύουν ή το ιδιοποιούνται. Το χρήμα αποτελεί τον καταλύτη των εξελίξεων και φέρνει τον ήρωα αντιμέτωπο με τη συνείδησή του και τον θάνατο. Στην Ταγγέρη, μια πόλη «πρότυπο διαφθοράς» κατά τον κ. Χόλαντ, το alter ego του συγγραφέα στο μυθιστόρημα, ο Ντάιαρ, που είναι συμπαθής μέχρι όμως του σημείου που γίνεται θύμα, γνωρίζει ένα σωρό κόσμο, ντόπιους και ξένους, τυχοδιώκτες και κατάσκοπους, και μπλέκει σε μια υπόθεση με λαθρεμπόριο συναλλάγματος. Πρόκειται για μια φαινομενικά απλή μεταφορά χρημάτων, τα οποία αναλαμβάνει να παραδώσει σ έναν Εβραίο χρηματιστή κατ εντολήν του εργοδότη του.

Η πλοκή στηρίζεται στον χαρακτήρα του Ντάιαρ, τον αθώο, τον άσχετο, τον ασήμαντο, τον φαινομενικά ψυχρό, τον συνετό υπάλληλο, ο οποίος όταν βρίσκεται μπροστά στην ευκαιρία της ζωής του κι έχει να διαλέξει ανάμεσα στον δρόμο της Αρετής και στον δρόμο της Κακίας ακολουθεί τον δεύτερο, αγνοώντας ή μάλλον παραβλέποντας τις πιθανές συνέπειες της πράξης του. Άλλα πρόσωπα στο μυθιστόρημα είναι ο ύποπτος ταξιδιωτικός πράκτορας Τζακ Γουίλκοξ, ο άπληστος Μαροκινός Δαμί, η νυμφομανής Νταίζη, η λεσβία Γιούνις, η φιλοχρήματη Ελληνίδα προαγωγός μαντάμ Παπακωνσταντή, η κυνική μαροκινή πόρνη Χαντίγια, η σοβιετική κατάσκοπος κυρία Ζουβενόν, όλα ικανά να πλαισιώσουν τον κεντρικό ήρωα και να σχηματίσουν το μυθιστορηματικό σύμπαν του Μπόουλς.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον συγγραφέα και την εξομολόγησή του στην αρχή του μυθιστορήματος, ο ήρωας είναι επινοημένος, ενώ όλοι οι υπόλοιποι χαρακτήρες είναι παρμένοι από ανθρώπους που γνώρισε στην Ταγγέρη. Η κλοπή των χρημάτων συνέβη στην πραγματικότητα και ήταν τόσο απίθανη - λέει ο Μπόουλς -, που χρειάστηκε να την τροποποιήσει κάπως ώστε να γίνει πιστευτή. Ο αναγνώστης, χάρη στον πρόλογο, γνωρίζει εξαρχής την πραγματική ιστορία: ο γιος ενός φημισμένου άγγλου συγγραφέα αποφάσισε να αγοράσει οικόπεδο στην Ταγγέρη για να χτίσει σπίτι και, επειδή απαγορευόταν η εξαγωγή στερλινών από τη Βρετανία, ανέθεσε το ζήτημα σ έναν Ινδό, που χρησιμοποίησε για τη μεταφορά των χρημάτων τον γραμματέα ενός άγγλου τζέντλεμαν, ο οποίος τα πήρε και εξαφανίστηκε.

Το Καλώς να πέσει (πρόκειται για μια σκληρή φράση, παρμένη από τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ, «Let it come down», η οποία είχε γοητεύσει τον συγγραφέα από την παιδική του ηλικία ακόμη) θεωρείται το «πιο ρωμαλέο» και το πιο εντυπωσιακό μυθιστόρημα του Μπόουλς. Είναι βουτηγμένο σε μια ζοφερή ατμόσφαιρα και γοητεύει με την ανάπτυξη της πλοκής που βαθμιαία κλιμακώνεται ως το απρόσμενο φινάλε. Στο θαυμάσιο άρθρο του «Paul Bowles: Ο ταξιδιώτης που απόμεινε στην Ταγγέρη» (υπάρχει στο βιβλίο Ο σκορπιός και άλλα διηγήματα, εκδόσεις Απόπειρα) ο Σπύρος Μοσκόβου θεωρεί ότι το μυθιστόρημα κλείνει με μια από τις «πιο συναρπαστικές σκηνές της σύγχρονης λογοτεχνίας». Είναι η σκηνή όπου ο ήρωας παραφρονεί υπό την επίδραση του χασίς - μαζί του παραπαίει και η ίδια η διήγηση - και αρπάζει ένα στιλέτο για να το χρησιμοποιήσει κατά του συντρόφου του, ο οποίος επιβουλεύεται τη ζωή του. Κάπως έτσι, με τη βοήθεια του «ματζούν» που απελευθέρωσε «αόρατες δυνάμεις μέσα του», κατόρθωσε ο Μπόουλς να φέρει σε πέρας με επιτυχία κάποια συγκλονιστικά επεισόδια που αφηγείται στο Τσάι στη Σαχάρα.

Πηγή

Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας), ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-08-2002

Εσύ δεν είσαι εγώ

Μου φαινόταν ότι η ζωή έξω ήταν σαν τη ζωή μέσα. Υπήρχε πάντα κάποιος για να εμποδίζει τους ανθρώπους να κάνουν αυτό που ήθελαν να κάνουν. Χαμογέλασα όταν σκέφτηκα ότι αυτό ήταν ακριβώς το αντίθετο απ αυτό που αισθανόμουν όταν ήμουν ακόμα μέσα. Ίσως αυτό που θέλουμε να κάνουμε να είναι λάθος, αλλά γιατί ν αποφασίζουν πάντα αυτοί; Άρχισα να το σκέφτομαι αυτό καθώς καθόμουν εκεί και ξερίζωνα κάτι καινούργια χορταράκια από το χώμα. Και σκέφτηκα ότι αυτή τη φορά θ αποφάσιζα εγώ ποιο ήταν το σωστό, και θα το έκανα.

Η συλλογή περιλαμβάνει εννέα διηγήματα, επιλεγμένα από το Collected Stories 1939-1979 (Black Sparrow Press, Santa Barbara 1979).

Ο καιρός της φιλίας

Η συλλογή περιλαμβάνει εννέα διηγήματα, επιλεγμένα από το Collected Stories 1939-1979 (Black Sparrow Press, Santa Barbara 1979).

Ψηλά πάνω από τον ουρανό

Στην ταράτσα ενός πολυτελούς διαμερίσματος, ένα τυπικό ζευγάρι Αμερικανών τουριστών, ο γιατρός Σλέιντ και η νεαρή γυναίκα του, απολαμβάνουν τη δύση τού ηλίου με θέα την πρωτεύουσα μιας χώρας της Κεντρικής Αμερικής. Οικοδεσπότης
τους είναι ένας νεαρός ιδιαίτερα γοητευτικός με τη μικρή ερωμένη του. Το ζευγάρι των Αμερικανών φαίνεται να ζει το είδος της τυχαίας γνωριμίας που κάθε ταξιδιώτης ελπίζει ενδόμυχα πως θα του συμβεί. Στην κουβέντα, ανάμεσα στις φιλοφρονήσεις, μια παρατήρηση του νεαρού οικοδεσπότη τους θα αποδειχθεί προφητική:
«Δεν είναι αυτό ακριβώς που νομίζετε».
Ο Πωλ Μπόουλς, εξαιρετικός τεχνίτης του γοτθικού τρόμου και ακριβής όσο και πνευματώδης παρατηρητής της συμπεριφοράς και των κινήτρων των Αμερικανών και των ντόπιων, φέρνει τους χαρακτήρες του σε αυτό το μυθιστόρημα, όπως και στο Τσάι στη Σαχάρα, μπροστά σε άγνωστες και τρομακτικές δυνάμεις εξωτερικές ή εσωτερικές, ανιχνεύοντας το λαβύρινθο των ανθρώπινων σχέσεων και των μεταβαλλόμενων συναισθημάτων, το ανθρώπινο σκοτάδι.

Πηγή

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου του Πωλ Μπόουλς Ψηλά πάνω από τον ουρανό, μτφρ. Χίλντα Παπαδημητρίου, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 2009.

Από αριστερά: Gregory Corso, Paul Bowles, Ian Somerville, Williams Burroughs και Michael Portman. Ταγγέρη 1961.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

Μυθιστορήματα

1949 – The Sheltering Sky
1952 – Let It Come Down
1955 – The Spider's House
1956 – The hous after noon
1966 – Up Above the World
1972 - Without Stopping (αυτοβιογραφία)
1991 – Too Far From Home (νουβέλα)

Συλλογές διηγημάτων

1950 – A Little Stone: stories
1950 – The Delicate Prey and Other Stories
1959 – The Hours after Noon
1962 – A Hundred Camels in the Courtyard
1967 – The Time of Friendship
1968 – Pages from Cold Point and Other Stories
1975 – Three Tales
1977 – Things Gone & Things Still Here
1979 – Collected Stories, 1939–1976
1981 – In the Red Room
1982 – Points in Time
1985 – Midnight Mass
1988 – Unwelcome Words: Seven Stories
1988 – A Distant Episode
1988 – Call at Corazon
1989 – A Thousand Days for Mokhtar
1995 – The Time of Friendship Paul Bowles & Vittorio Santoro

Ποίηση

1933 – Two Poems
1968 – Scenes
1972 – The Thicket of Spring. Poems
1981 – Next to Nothing: Collected Poems, 1926–1977
1997 – No Eye Looked Out from Any Crevice

Θέατρο

1949 – Senso – μαζί με τον Τεννεσί Ουίλαμς

Ταξιδιωτικά

1956 – Yallah, με φωτογραφίες του Peter W. Haeberlin
1963 – Their heads are green

Μεταφράσεις

1946 – No Exit, του Jean-Paul Sartre
1962 – The Lost Trail of the Sahara, του Guy Frison-Roche
1964 – A Life Full Of Holes, των Driss Ben Hamed Charhadi (Larbi Layachi)
1967 – Love With A Few Hairs, του Mohammed Mrabet
1969 – The Lemon, του Mohammed Mrabet
1969 – M'Hashish, του Mohammed Mrabet
1973 – For Bread Alone, by Mohamed Choukri
1973 – Jean Genet in Tangier, του Mohamed Choukri
1974 – The Boy Who Set the Fire, του Mohammed Mrabet
1975 – Hadidan Aharam, του Mohammed Mrabet
1975 – The Oblivion Seekers, της Isabelle Eberhardt
1976 – Look & Move On, του Mohammed Mrabet
1976 – Harmless Poisons, Blameless Sins, του Mohammed Mrabet
1977 – The Big Mirror, του Mohammed Mrabet
1979 – Tennessee Williams in Tangier, του Mohamed Choukri
1979 – Five Eyes, του Abdeslam Boulaich, "Sheheriar and Sheherazade" Mohamed Choukri, "The Half Brothers" Larbi Layachi,
"The Lute" Mohammed Mrabet, και "The Night Before Thinking" Ahmed Yacoubi
1980 – The Beach Café & The Voice, του Mohammed Mrabet
1982 – The Path Doubles Back, του Rodrigo Rey Rosa
1983 – The Chest, του Mohammed Mrabet
1983 – Allal, του Pociao
1984 – The River Bed, του Rodrigo Rey Rosa, (a short story)
1985 – She Woke Me Up So I Killed Her, [16 authors' short stories from various languages]
1986 – Marriage With Papers, του Mohammed Mrabet
1986 – Paul Bowles: Translations from the Moghrebi, by various authors
1988 – The Beggar's Knife, του Rodrigo Rey Rosa
1989 – Dust on Her Tongue, του Rodrigo Rey Rosa
1990 – The Storyteller and the Fisherman, CD του Mohammed Mrabet
1991 – The Pelcari Project, του Rodrigo Rey Rosa
1991 – Tanger: Vues Choisies, του Jellel Gasteli
1992 – Chocolate Creams and Dollars, by various authors
2004 – Collected Stories, του Mohammed Mrabet

Από αρ. Paul Bowles, Allen Ginsberg, William Burroughs, Gregory Corso και Ian sommervill. Ταγγέρη, Μαρόκο, Ιούλιος 1961.

Βιβλία του Πωλ Μπόουλς στα ελληνικά

Στην Ελλάδα διήγημα του Πωλ Μπόουλς δημοσιεύτηκε για πρώτη φόρα στο περιοδικό Τραμ, αρ. 8 (1978), σε μετάφραση Γ. Ν. Πεντζίκη.

Εκατό καμήλες στην αυλή, Απόπειρα 1992
Εσύ δεν είσαι εγώ, Γράμματα, 1981
Καλώς να πέσει, Απόπειρα,
Ο καιρός της φιλίας, Γράμματα 1981
Ο σκορπιός, Απόπειρα, 1998
Τσάι στη Σαχάρα, Απόπειρα 1991
Ψηλά πάνω από τον ουρανό, Απόπειρα 2009

Πηγές

Για τη σύνταξη της εργογραφίας του Πωλ Μπόουλς αντλήθηκαν στοιχεία από το βιβλίο του Πωλ Μπόουλς, Εκατό καμήλες στην αυλή, μτφρ. Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 1986, και από την Βικιπαίδεια.