gay ekfansi: PATROKLOS, the Homeric Hero, a tribute

Η βαθιά φιλία του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο δίνεται στην εικόνα αυτή με συγκινητική ευαισθησία. Ο Αχιλλέας έχοντας διδαχθεί από τον Κένταυρο Χείρωνα τα τις ιατρικής, με επιδέξια χέρια και βλέμμα όλο τρυφεράδα, επιδένει το πληγωμένο στη μάχη χέρι του φίλου. Ο Πάτροκλος αποστρέφει το κεφάλι και σφίγγει τα δόντια αγωνιζόμενος να συγκρατήσει τους πόνους. Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας του Ζωγράφου Σωσία, περ. 500 π.Χ. Βερολίνο, Altes Museum.

Πάτροκλος, αφιέρωμα στον ομηρικό ήρωα

Προλεγόμενα

Δεν μπορώ να γνωρίζω ποιους και κατά πόσο θα ενδιέφερε ένα αφιέρωμα στον ομηρικό ήρωα Πάτροκλο. Σήμερα τα ενδιαφέροντα της γκέι κοινότητας είναι άλλα. Τους αρκεί και μένουν στο ότι ο ήρωας αυτός ήταν το ταίρι του Αχιλλέα. Ως εκεί. Δεν χρειάζεται να πιέζουμε το μυαλουδάκι μας για τα παραπέρα. Αισθάνομαι συχνά πως μια καθολική νιρβάνα, για να μην το χαρακτηρίσω αλλιώς, έχει κατακλύσει το χώρο. Δεν περιμένω βέβαια να έχουν διαβάσει τις πολυσέλιδες μελέτες πάνω στον Πάτροκλο, και να γνωρίζουν το τι σημαίνει για το έπος της Ιλιάδας τούτος ο ήρωας. Θα περίμενα όμως, τον καθένα, να έχει διαβάσει μια και δυο και τρεις φορές τούτο το έπος…

Για τον Πάτροκλο, τον ευγενικότερο ήρωα από όλους τους Αχαιούς και σύντροφο του Αχιλλέα, μπορεί βεβαίως να γράψει κανείς πολλά και δεν είναι λίγες οι μελέτες που έχουν γίνει, μια και -ως γνωστόν- το έργο του Ομήρου έχει γίνει αντικείμενο ευρείας μελέτης· παγκοσμίως. Αν μάλιστα οι μελέτες αυτές είχαν γίνει πάνω στο έργο οποιουδήποτε σημερινού συγγραφέα –όσο σημαντικός κι αν είναι- αμφιβάλλω αν το έργο αυτό θα μπορούσε να σταθεί και δεν θα είχε τιναχθεί στον αέρα. Πολύ φοβάμαι πως το έργο του θα εξανεμιζόταν. Το έργο όμως του Ομήρου καλά κρατάει, αιώνες τώρα. Αλλά ο Όμηρος ήταν και παραμένει ο σημαντικότερος ποιητής ανά τους αιώνες ό,τι κι αν έχει γραφτεί ή θα γραφτεί τα επόμενα χρόνια.

Ο Πάτροκλος, το όνομα τού οποίου παράγεται από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις< πατῆρ + κλέος, -πατέρας και δόξα- σημαίνει δηλαδή τη δόξα του πατέρα. Αυτός που δοξάζει τον πατέρα. Το αντίστοιχο γυναικείο είναι η Κλεοπάτρα.

Ο Πάτροκλος λοιπόν, φαίνεται να είναι ένα καθαρά ομηρικό δημιούργημα, μια και δεν συναντάμε το όνομά του σε κανένα άλλο έπος. Ούτε φαίνεται να υπήρχε κάποια παράδοση γύρω από τον ήρωα αυτόν. Αυτό δεικνύουν και σε αυτό καταλήγουν αρκετοί μελετητές, και φαίνεται να έχουν δίκιο. Ο Όμηρος χρειαζόταν ένα σοβαρό λόγο για να βγάλει και πάλι στη μάχη τον μεγάλο ήρωά του· τον Αχιλλέα. Τον λόγο αυτό βρίσκει στο πρόσωπο του ήρωα Πάτροκλου. Του φίλου, συντρόφου, του συνοδοιπόρου και συμπολεμιστή στα δέκα χρόνια που διαρκεί ο πόλεμος. Είναι γνωστό ότι τα γεγονότα της Ιλιάδας διαδραματίζονται το δέκατο χρόνο.

Τον Πάτροκλο, σαν δικό του δημιούργημα ο Όμηρος φαίνεται να τον λατρεύει. Είναι ο μοναδικός ήρωας -μαζί με τον Μενέλαο- που δυο φορές μέσα στο κείμενο του απευθύνεται προσωπικά. Κάτι που δεν το κάνει ούτε στον Αχιλλέα. Τον αποκαλεί δε με κάπου 150 επίθετα (πιστός φίλος, Μενοιδιάτης κλπ.. Το κομμάτι μάλιστα που έχει να κάνει με τη δράση του Πατρόκλου, η Πατρόκλεια, είναι από τα αριστουργηματικά κομμάτια του έπους της Ιλιάδας. Δείτε τον ποιητή πως του απευθύνεται:

ἔνθα τίνα πρῶτον τίνα δ᾽ ὕστατον ἐξενάριξας

Πατρόκλεις, ὅτε δή σε θεοὶ θάνατον δὲ κάλεσσαν;

(Ποιον πρώτον και ποιον ύστερον εγύμνωσες στην μάχην,

Πάτροκλε, οπόταν οι θεοί σ’ εκάλεσαν στον Άδην;)

Π, 692-693

Σε τούτο το αφιέρωμα θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε το πορτραίτο και την προσωπικότητα αυτού του σπουδαίου ήρωα. Ενός ήρωα που παίζει σημαντικότατο ρόλο στο έπος και που φαίνεται να ξεχωρίζει για την καλοσύνη του, την ανδραγαθία του, τον ηρωισμό του μια και κλιμακώνεται από τον δημιουργό του σε πολύ υψηλή κλίμακα. Όλα σχεδόν τα στοιχεία βέβαια που θα παρουσιάσουμε εδώ αντλούνται από το έπος της Ιλιάδας. Δίνουμε πάντα το αρχαίο κείμενο και παράλληλα τη μετάφραση του Ιάκωβου Πολυλά, την οποία και θεωρούμε αξεπέραστη.

Μια συμβολή αλλά και θερμή παράκληση που έχω να κάνω προς τους αναγνώστες του κειμένου είναι ότι:

Μην προσπερνάτε το αρχαίο κείμενο της Ιλιάδας και διαβάζεται μόνο τη μετάφραση. Μια σωστή -για να μην πως η σωστότερη- ανάγνωση του παρακάτω κειμένου είναι να διαβάσετε μόνο το αρχαίο κείμενο, έστω κι αν δεν γνωρίζεται καθόλου αρχαία.

Ο Αχιλλέας κάθεται δίπλα στο νεκρό Πάτροκλο, με σκυμμένο το κεφάλι και τα χέρια σταυρωμένα πάνω στα πόδια, μόνος, σε απελπισμένη εγκατάλειψη. Είναι πραγματικά συγκλονιστικό το πως ο ζωγράφος του αγγείου μας παρουσιάζει μια άλλη θεώρηση του θρήνου του. Βουβή, σιωπηλή και σπαραχτική. Ερυθρόμορφη λευκή λήκυθος. Γύρω στο 420 π.Χ. Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum

Πάτροκλος, μια γνωριμία

Ο Πάτροκλος ήταν γιος του ήρωα-Αργοναύτη Μενοίτιου. Ο Πίνδαρος (Ολύμπια 9, 68) δίνει στον Μενοίτιο για γονείς του τον Άκτορα και την Αίγινα. Η Αίγινα, αφού γέννησε από το Δία τον Αιακό, που ήταν παππούς του Αχιλλέα, έφυγε λέει από το νησί της και βρέθηκε στη Θεσσαλία, όπου και παντρεύτηκε τον Άκτονα. Καρπός της ένωσης αυτής ήταν Ο Μενοίτιος, ο οποίος όταν μεγάλωσε άφησε τη Θεσσαλία και μαζί με Αργείους, Αρκάδες, Θηβαίους αλλά και εποίκους από τη Πίσα ήρθε και εγκαταστάθηκε στον Οπούντα της Λωκρίδας, περιοχή που είχε ερημωθεί μετά τον κατακλυσμό στα χρόνια του Δευκαλίωνα. Ουσιαστικά δηλαδή, ο Αχιλλέας ήταν δισέγγονος της Αίγινας και ο Πάτροκλος εγγονός. Η διαφορά είναι ότι ο Αχιλλέας είχε για πρόγονο τον Δία, ενώ ο Πάτροκλος όχι. Μητέρα του Πάτροκλου ήταν η Σθενέλη, θυγατέρα του Ακάστου.

Ο Πάτροκλος λοιπόν γεννήθηκε στον Οπούντα, και διέμενε εκεί μαζί με τους γονείς του, όταν, παιδί ακόμα, καθώς έπαιζε κότσια (αστραγάλους) με έναν συνομήλικο του, τον Κλεισώνυμο, γιο του Αμφιδάμαντα, διαπληκτίστηκε μαζί του με αφορμή το παιχνίδι και αθέλητα τον σκότωσε. Το επεισόδιο αυτό πραγματεύονταν στην τραγωδία του Αστραγαλισταί ο Αιτωλός ποιητής Αλέξανδρος. Από τα ελάχιστα που γνωρίζουμε γι’ αυτό το έργο είναι ότι η διαμάχη των αγοριών και ο φόνος γίνονταν στο γραμματοδιδασκαλείο κάποιου Ορθυονέα, όπου προφανώς οι δυο νέοι φοιτούσαν. Για να μην ξεσπάσει εναντίον του κάποιο κακό από τους γονείς του νεκρού, αλλά και επειδή τον βάραινε το χυμένο αίμα, ο πατέρας του πήρε τον Πάτροκλο και τον πήγε στο παλάτι του Πηλέα στη Φθία. Αλλά ας δούμε πως αφηγείται ο ίδιος ο Πάτροκλος τη ζωή του:

μὴ ἐμὰ σῶν ἀπάνευθε τιθήμεναι ὀστέ᾽ Ἀχιλλεῦ,

ἀλλ᾽ ὁμοῦ ὡς ἐτράφημεν ἐν ὑμετέροισι δόμοισιν,

εὖτέ με τυτθὸν ἐόντα Μενοίτιος ἐξ Ὀπόεντος

ἤγαγεν ὑμέτερόνδ᾽ ἀνδροκτασίης ὕπο λυγρῆς,

ἤματι τῷ ὅτε παῖδα κατέκτανον Ἀμφιδάμαντος

νήπιος οὐκ ἐθέλων ἀμφ᾽ ἀστραγάλοισι χολωθείς·

ἔνθά με δεξάμενος ἐν δώμασιν ἱππότα Πηλεὺς

ἔτραφέ τ᾽ ἐνδυκέως καὶ σὸν θεράποντ᾽ ὀνόμηνεν·

(Αλλ’ όπως εις το σπίτι σου μ’ ανάθρεψαν μαζί σου,

όταν παιδί στην σκέπην σας με έφερε ο πατέρας

απ’ τον Οπούντα, εξ αφορμής κακής ανδροφονίας,

όταν του Αμφιδάμαντος εφόνευσα τ’ αγόρι

αθέλητα, ως εθύμωσα μ’ αυτόν στους αστραγάλους.

Τότε μ’ εδέχθηκε ο Πηλεύς και καλοανάθρεψέ με

στο σπίτι, και μ’ ονόμασεν αυτός ακόλουθόν σου).

Ψ, 83 - 90

Ο Πηλέας θα υποδεχθεί με χαρά τον όμορφο Πάτροκλο και θα δεχθεί να τον αναθρέψει αυτός σα να ήταν δικό του παιδί (Ελλάνικος, FGrHist 4 F 145, Απολλόδωρος 3, 176). Εκεί ο Πάτροκλος θα γνωρίσει τον συνομήλικό του Αχιλλέα –αν και οι μελετητές μας λένε πως ο Πάτροκλος ήταν μεγαλύτερος από τον Αχιλλέα. Τούτο συνάγεται και από τις συμβουλές που του δίνει ο Μενοίτιος πριν φύγουν για την Τροία. Να φροντίζει δηλαδή τον Αχιλλέα, να τον συμβουλεύει και να τον βοηθάει να αποφασίζει για το σωστό, και ας είναι ο Αχιλλέας πιο δυνατός και έχει ευγενική καταγωγή.

τέκνον ἐμὸν γενεῇ μὲν ὑπέρτερός ἐστιν Ἀχιλλεύς,

πρεσβύτερος δὲ σύ ἐσσι· βίῃ δ᾽ ὅ γε πολλὸν ἀμείνων.

ἀλλ᾽ εὖ οἱ φάσθαι πυκινὸν ἔπος ἠδ᾽ ὑποθέσθαι

καί οἱ σημαίνειν· ὃ δὲ πείσεται εἰς ἀγαθόν περ.

(«Παιδί μου, αν ο Αχιλλευς στο γένος σε υπερβαίνει

και στην ανδρείαν, είσαι συ στα χρόνια ανώτερός του.

Αλλ’ ό,τι χρήσιμον σκεφθείς, συ βάλε το στον νουν του,

εύμορφα και προς το καλόν τους λόγους σου θα στέργη».)

Λ, 786 - 789

Ο Αχιλλέας μάλιστα από την πλευρά του διαβεβαιώνει τον Μενοίτιο ότι μετά το πάρσιμο της Τροίας, θα του φέρει πίσω το γιο του σώο, αβλαβή και γεμάτο με δώρα. Αν και τα πράγματα εξελίχθηκαν βέβαια πολύ διαφορετικά, μια και ο Πάτροκλος δεν θα γυρίσει ποτέ πίσω, και είναι αυτός που δέχεται τις συμβουλές του Αχιλλέα και τον υπακούει πιστά σε ότι αυτός αποφασίζει.

ὣς ὃ βαρὺ στενάχων μετεφώνεε Μυρμιδόνεσσιν·

ὢ πόποι ἦ ῥ᾽ ἅλιον ἔπος ἔκβαλον ἤματι κείνῳ

θαρσύνων ἥρωα Μενοίτιον ἐν μεγάροισι·

φῆν δέ οἱ εἰς Ὀπόεντα περικλυτὸν υἱὸν ἀπάξειν

Ἴλιον ἐκπέρσαντα, λαχόντα τε ληΐδος αἶσαν.

ἀλλ᾽ οὐ Ζεὺς ἄνδρεσσι νοήματα πάντα τελευτᾷ·

(Κι έλεγε μ’ αναστεναγμούς : «Μάταιον, ωιμένα, λόγον

έβγαλ’ από τα χείλη μου εκείνην την ημέρα,

τον ήρωα Μενοίτιον ενώ παρηγορούσα,

που στον Οπούντα τον υιόν θενά τον ξαναφέρω

λαμπρόν της Τροίας πορθητήν με μέρος των λαφύρων.

Όσα στοχάζονται οι θνητοί δεν τα τελειώνει ο Δίας).

Σ, 323-328

Στην Φθία λοιπόν ο Πάτροκλος φιλοξενήθηκε και μεγάλωσε στο παλάτι του Πηλέα. Είχε για επιστήθιο φίλο τον Αχιλλέα, και ο καιρός περνούσε όμορφα και γαλήνια. Εκεί, μαζί με τον Αχιλλέα -πιθανότατα- εκπαιδεύτηκε στις πολεμικές τέχνες. Ο πατέρας του τον επισκέπτονταν συχνά για να δει τι κάνει ο γιος του, αλλά πάντα γυρνούσε πίσω στον Οπούντα.

Όταν οι Αχαιοί συγκεντρώθηκαν στην Αυλίδα προκειμένου να ξεκινήσουν για έναν πόλεμο μακροχρόνιο και άκρως αιματηρό, τον Τρωικό πόλεμο, ο Πηλέας και η Φθία θα στείλει τον Αχιλλέα επικεφαλής των Μυρμιδόνων να συμμετέχει στον κοινό αγώνα. Ο Πάτροκλος θα ακολουθήσει τον φίλο στην εκστρατεία αυτή, που βέβαια είναι γνωστό πως θα είναι μοιραία τόσο γι’ αυτόν όσο και για τον Αχιλλέα.

Στα πρώτα χρόνια του πολέμου ο Πάτροκλος ακολουθεί πιστά τον Αχιλλέα στις μάχες και κυριολεκτικά πολεμά στη σκιά του. Αυτό βέβαια σε καμιά περίπτωση δεν μειώνει την προσωπικότητά του και το γενναίο του χαρακτήρα του. Στον αγώνα του με τον Τήλεφο στη Μισύα, ο Πάτροκλος αριστεύει στο πλευρό του Αχιλλέα. Αργότερα μάλιστα, όσο ο Αχιλλέας πολεμούσε, ο Πάτροκλος στεκόταν πάνω στο άρμα και διαφέντευε τα άλογά του, πράγμα πολύ δύσκολο μια και έχουμε να κάνουμε με άλογα αθάνατα, άρα πολύ ατίθασα. Ο Πάτροκλος μάλιστα τα αγαπάει τόσο πολύ και τα περιποιείται, που η σκηνή που αυτά θρηνούν πάνω από το νεκρό του σώμα, με το κεφάλι κατεβασμένο, και τις χαίτες τους να λερώνονται στα χώματα, είναι από τις ομορφότερες στην Ιλιάδα. Ο ίδιος ο Αχιλλέας μάλιστα θυμάται με νοσταλγία τα κοινά τους κατορθώματα και τις κοινές τους περιπέτειες, (Ψ, 280 – Ω, 6). Ο Πάτροκλος βέβαια σαν θεράπων και εταίρος (ακόλουθος και σύντροφος) του Αχιλλέα από τη στιγμή που αυτός αποτραβιέται από την μάχη τον ακολουθεί και δεν λαμβάνει ούτε αυτός μέρος.

Στο έπος της Ιλιάδας συναντάμε τον Πάτροκλο για πρώτη φορά στη πρώτη ραψωδία:

Πηλεΐδης μὲν ἐπὶ κλισίας καὶ νῆας ἐΐσας

ἤϊε σύν τε Μενοιτιάδῃ καὶ οἷς ἑτάροισιν·

(Στες πρύμνες του και στες σκηνές εγύρισ’ ο Πηλείδης

και οι σύντροφοί του οπίσω του με τον Μενοιτιάδη).

Α, στ. 306-307

Κάπου εδώ πρέπει να κάνουμε αναφορά στην μήνην τους Αχιλλέως και στην υπόσχεσή του, μετά την προσβολή του Αγαμέμνονα, να αποσυρθεί από τη μάχη μέχρι που να γίνει αναγκαία η παρουσία του και κατανοητό από όλους πως χωρίς αυτόν δεν μπορούν οι Αχαιοί να νικήσουν, ώστε έτσι να του αποδοθούν οι τιμές που του αξίζουν. Θεωρούμε όμως αυτονόητο πως αυτά είναι πράγματα γνωστά και πως έστω και μια στοιχειώδης παιδεία τα περιέχει.

Έτσι ο Πάτροκλος αγωνιά που ο Αχιλλέας έχει εγκαταλείψει τη μάχη και που δεν πείθεται να επιστρέψει. Ο Νέστορας μάλιστα κατηγορεί τον Αχιλλέα αλλά και τον ίδιο πως δεν κάνει κάτι να του αλλάξει τη γνώμη, και ο Πάτροκλος του απαντά πως δεν μπορεί γιατί τον σέβεται και τον φοβάται. Εκεί ακριβώς του ρίχνει την ιδέα: Αφού δεν θέλει να βγει ο Αχιλλέας στη μάχη, γιατί δεν του δίνει την αρματωσιά του και τους Μυρμιδόνες ετσί ώστε οι Τρώες να τον νομίσουν για εκείνον και να τραπούν σε φυγή; Δηλαδή όλο το σενάριο που θα αποδειχθεί μοιραίο για τον Πάτροκλο είναι ιδέα του Νέστορα. Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως η μάχη έχει φτάσει σε έσχατο σημείο για τους Αχαιούς, διεξάγεται ακριβώς δίπλα στα πλοία τους, τα οποία κινδυνεύουν άμεσα, και πως όλα το παλληκάρια τους είναι πληγωμένα και δεν μπορούν να κάνουν πολλά. Το πρώτο πλοίο έχει αρχίσει να καίγεται ήδη…

ἀλλὰ σέ περ προέτω, ἅμα δ᾽ ἄλλος λαὸς ἑπέσθω

Μυρμιδόνων, αἴ κέν τι φόως Δαναοῖσι γένηαι·

καί τοι τεύχεα καλὰ δότω πόλεμον δὲ φέρεσθαι,

αἴ κέ σε τῷ εἴσκοντες ἀπόσχωνται πολέμοιο

Τρῶες, ἀναπνεύσωσι δ᾽ ἀρήϊοι υἷες Ἀχαιῶν

τειρόμενοι· ὀλίγη δέ τ᾽ ἀνάπνευσις πολέμοιο.

(ας ξαναστείλει καν εσέ και οι Μυρμιδόνες όλοι

ας έλθουν, ώστε φως εσύ των Δαναών να γίνεις.

Και να σου δώσει να φορείς στην μάχην τ’ άρματά του,

ίσως φανείς πως είσαι αυτός και αποσυρθούν οι Τρώες,

απ’ τον αγών’ ανασασμόν οι Δαναοί να λάβουν,

κι είναι τ’ ανάσαμα καλόν όσον μικρόν κι αν είναι).

Λ, 796 - 801

Ο Πάτροκλος κλαίει απαρηγόρητος και ο Αχιλλέας τον ρωτά γιατί. Ο διάλογος εξελίσσεται έτσι που ο Αχιλλέας πείθεται να τον αφήσει να βγει στη μάχη φορώντας την αρματωσιά του. Ξεσηκώνει μάλιστα και ετοιμάζει ο ίδιος τους Μυρμιδόνες. Του τονίζει όμως, μην ξεγελαστεί και προχωρήσει στη μάχη χωρίς αυτόν, γιατί κινδυνεύει άμεσα.

Από εδώ και κάτω αρχίζει το δράμα του Αχιλλέα, γιατί ο Πάτροκλος σαν νέος και θαρραλέος, ενθουσιάζεται με την επιτυχία του και καθώς φορά τη στολή τού φίλου, ξεχύνεται και πολεμάει πολύ γενναία, παρασυρόμενος από την ορμή της νιότης του. Τρεις φορές μάλιστα ανεβαίνει και πατάει τα τείχη της Τροίας, και οφείλουμε να πούμε πως είναι ο μοναδικός από τους Αχαιούς που κάνει τέτοιο κατόρθωμα. Και τις τρεις φορές όμως ο Απόλλωνας θα τον γκρεμίσει κάτω λέγοντάς του πως δεν είναι γραφτό να πατήσει αυτός την Τροία.

τρὶς μὲν ἐπ᾽ ἀγκῶνος βῆ τείχεος ὑψηλοῖο

Πάτροκλος, τρὶς δ᾽ αὐτὸν ἀπεστυφέλιξεν Ἀπόλλων

χείρεσσ᾽ ἀθανάτῃσι φαεινὴν ἀσπίδα νύσσων.

ἀλλ᾽ ὅτε δὴ τὸ τέταρτον ἐπέσσυτο δαίμονι ἶσος,

δεινὰ δ᾽ ὁμοκλήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·

χάζεο διογενὲς Πατρόκλεες· οὔ νύ τοι αἶσα

σῷ ὑπὸ δουρὶ πόλιν πέρθαι Τρώων ἀγερώχων,

οὐδ᾽ ὑπ᾽ Ἀχιλλῆος, ὅς περ σέο πολλὸν ἀμείνων.

(Και τρεις εσκάλωσε φορές ο Πάτροκλος στο τείχος

και τρεις τον εξετίναξεν ο Φοίβος με τα χέρια

τ’ αθάνατα κτυπώντας του την φωτεινήν ασπίδα.

Αλλ’ ότε ως δαίμων τέταρτην φοράν εχύθη ο ήρως,

φοβερήν του ’βαλε κραυγήν ο Απόλλων και του είπε:

«Πάτροκλε διογέννητε, δεν έχει ορίσ’ η μοίρα

των αποτόλμων Τρώων συ την πόλη να πορθήσεις,

ούδ’ ο Αχιλλεύς, εις την ανδρειά περίσσ’ ανώτερός σου».)

Π, 703 - 709

Ο Πάτροκλος αγωνίζεται γενναία και καταφέρνει μάλιστα να σκοτώσει το Σαρπηδόνα, το βασιλιά της Λυκίας, γιο του Δία και να του πάρει την αρματωσιά. Γίνεται όμως στόχος του Απόλλωνα, μια και στην τελευταία εξόρμησή του σκοτώνει 27 Τρώες. Έτσι ο Απόλλωνας τον πλησιάζει αθέατος από πίσω, τον χτυπά και του λύνει την αρματωσιά, η οποία κυλάει και πέφτει στη γη. Τα γόνατα του Πάτροκλου λύνονται από το θεϊκό χτύπημα. Στη συνέχεια τον χτυπά ο Δάρδανος για να συνεχίσει ο Πανθοΐδης Εύφορβος που τον χτυπά γυμνό με το κοντάρι χωρίς να τον πλησιάζει, μια και γυμνό ακόμα, τον φοβάται. Έτσι αφού τον χτυπά, τραβάει το κοντάρι του και φεύγει. Τον Πάτροκλο αποτελειώνει ο Έκτορας. Ουσιαστικά τον Πάτροκλο σκοτώνει ο Φοίβος αφού είναι αυτός που τον πλήττει αρχικά και καίρια, του λύνει την αρματωσιά, και έτσι γυμνό, τον παραδίδει για να τον αποτελειώνουν οι άλλοι. Στον τελευταίο του λόγο απευθυνόμενος στον Έκτορα μάλιστα ο Πάτροκλος του το λέει, θέλοντας έτσι να του στερήσει τη δόξα.

ἀλλά με μοῖρ᾽ ὀλοὴ καὶ Λητοῦς ἔκτανεν υἱός,

ἀνδρῶν δ᾽ Εὔφορβος· σὺ δέ με τρίτος ἐξεναρίζεις.

(Εμένα η μοίρα εφόνευσεν η μαύρη με τον Φοίβον

και απ’ τους θνητούς ο Εύφορβος. Τρίτος εσύ με γδύνεις).

Π, 849 - 850

Η είδηση του θανάτου του Πάτροκλου είναι καταπέλτης για τον Αχιλλέα που αποφασίζει να μπει στη μάχη, να αναμετρηθεί με τον Έκτορα, να τον φέρει νεκρό και να τον ξαπλώσει δίπλα στον νεκρό του φίλο. Ο Αχιλλέας μετά τη νικηφόρα μάχη με τον Έκτορα και αφού έχει εκπληρώσει την υπόσχεσή του, κουρασμένος θα γείρει στο ακρογιάλι όπου και θα τον πάρει ο ύπνος. Εκεί θα του παρουσιαστεί ο Πάτροκλος ίδιος μ’ εκείνον εις τ’ ανάστημα και στα λαμπρά του μάτια και στην φωνήν και όμοια τα ενδύματα εφορούσε.

ἦλθε δ᾽ ἐπὶ ψυχὴ Πατροκλῆος δειλοῖο

πάντ᾽ αὐτῷ μέγεθός τε καὶ ὄμματα κάλ᾽ ἐϊκυῖα

καὶ φωνήν, καὶ τοῖα περὶ χροῒ εἵματα ἕστο·

στῆ δ᾽ ἄρ᾽ ὑπὲρ κεφαλῆς καί μιν πρὸς μῦθον ἔειπεν·

(Κι ήλθε η ψυχή του δύστυχου Πατρόκλου και έμοιαζ’ όλη

μ’ εκείνον εις τ’ ανάστημα και στα λαμπρά του μάτια

και στην φωνήν και όμοια τα ενδύματα εφορούσε.

Στην κεφαλήν του εστάθηκεν επάνω και του είπε)

Ψ, 65 - 68

Θα του ζητήσει να τελέσει τα νεκρικά έθιμα και να παραδώσει το σώμα του στην πυρά για να βρει ησυχία και να περάσει τις πύλες του Άδη. Αμέσως ο Πηλείδης θα αρχίσει να τελεί τα ταφικά έθιμα. Οι Μυρμιδόνες θα ζωθούν τ’ άρματά τους και θα κάνουν πομπή που θα ακολουθήσει το νεκρό. Ο ίδιος ο Αχιλλέας κρατάει το κεφάλι του φίλου, κόβει τα μαλλιά του και του τα προσφέρει. Το ίδιο κάνουν και οι Μυρμιδόνες, που σκεπάζουν τον νεκρό με τα κομμένα τους μαλλιά.

πρόσθε μὲν ἱππῆες, μετὰ δὲ νέφος εἵπετο πεζῶν

μυρίοι· ἐν δὲ μέσοισι φέρον Πάτροκλον ἑταῖροι.

θριξὶ δὲ πάντα νέκυν καταείνυσαν, ἃς ἐπέβαλλον

κειρόμενοι· ὄπιθεν δὲ κάρη ἔχε δῖος Ἀχιλλεὺς

ἀχνύμενος· ἕταρον γὰρ ἀμύμονα πέμπ᾽ Ἄϊδος δέ.

(Εβάσταζαν στην μέσην

τον Πάτροκλον οι σύντροφοι και όλον με τα κομμένα

μαλλιά τους τον εσκέπασαν, και οπίσω του βαστούσε

την κεφαλήν ο ισόθεος Πηλείδης, πικραμένος

που σύντροφον εξαίσιον στον Άδη προβοδούσε).

Ψ, 133 - 137

Έχει ήδη δώσει εντολή να ξεκινήσει η συλλογή ξύλων για την τελετή της καύσης, που έχουν συγκεντρωθεί προσεκτικά δίπλα στην παραλία, στο σημείο που ο ίδιος έχει ορίσει για μνήμα του φίλου, αλλά και δικό του, μια και του ζήτησε ο Πάτροκλος το μνημείο να είναι κοινό και για τους δυο τους. Και ότι ζήτησε ο φίλος είναι διαταγή για τον Αχιλλέα. Είναι ο ίδιος που θα ανάψει τη φωτιά που θα τυλίξει στοργικά και θα κάψει το νεκρό σώμα του φίλου. Μαζί με τον Πάτροκλο θα παραδώσει στην πυρά και δώδεκα εκλεκτά τέκνα των Τρώων που είχε «συλλέξει» κατά τη διάρκεια της μάχης, αλλά και:

δημὸν ἑλὼν ἐκάλυψε νέκυν μεγάθυμος Ἀχιλλεὺς

ἐς πόδας ἐκ κεφαλῆς, περὶ δὲ δρατὰ σώματα νήει.

ἐν δ᾽ ἐτίθει μέλιτος καὶ ἀλείφατος ἀμφιφορῆας 170

πρὸς λέχεα κλίνων· πίσυρας δ᾽ ἐριαύχενας ἵππους

ἐσσυμένως ἐνέβαλλε πυρῇ μεγάλα στεναχίζων.

ἐννέα τῷ γε ἄνακτι τραπεζῆες κύνες ἦσαν,

καὶ μὲν τῶν ἐνέβαλλε πυρῇ δύο δειροτομήσας,

δώδεκα δὲ Τρώων μεγαθύμων υἱέας ἐσθλοὺς

χαλκῷ δηϊόων· κακὰ δὲ φρεσὶ μήδετο ἔργα·

ἐν δὲ πυρὸς μένος ἧκε σιδήρεον ὄφρα νέμοιτο.

(αρνιά πολλά και βόδια

προς την πυράν και, παίρνοντας απ’ όλα το κνισάρι,

το λείψανον εσκέπαζε πατόκορφα ο Πηλείδης,

και ολόγυρα επανώτιαζε τα σώματα γδαρμένα,

και στάμνες μέλι και άλειμμα να γέρνουν προς την κλίνην

έβαλε αυτού, και τέσσερους ανδρειωμένους ίππους

έριξε μέσα στην πυράν, κι εστάνεζε ο θλιμμένος.

Και από τα εννέα πότρεφε τραπεζικά σκυλιά του

έριξε δυο μες στην πυράν αποκεφαλισμένα,

και αγόρια δώδεκα καλά των ανδρειωμένων Τρώων

έσφαξε κι έριξεν αυτού, κι είχε κακό στον νου του

Και άσβεστη έβαλε φωτιά, για να τους δαπανήσει.)

Ψ, 166 - 177

Και εδώ τελειώνουν όλα όσα ο Αχιλλέας έταξε στον επιστήθιο φίλο του. Η φωτιά έχει κάνει τη δουλειά της, έτσι δίνει εντολή να την σβήσουν με κρασί και να συλλέξουν τα οστά του αγαπημένου, που βρίσκονται στο κέντρο, μια και τα οστά των άλλων –ανθρώπων και ζώων που κάηκαν μαζί του- είναι στην περιφέρεια της φωτιάς. Τα οστά θα συλλεγούν και θα τοποθετηθούν σε χρυσή στάμνα (χρυσέην φιάλην), που θα σκεπαστεί με ένα λεπτό σεντόνι για να τοποθετηθούν στην σκηνή του. Μη θέλοντας να γίνει μεγάλο ταφικό μνημείο τώρα, μια και θα αφήσει να το κάνουν όταν θα πεθάνει και αυτός, για να γίνει κοινό και για τους δυο τους, όπως του ζήτησε εκείνος.

ὣς δὲ καὶ ὀστέα νῶϊν ὁμὴ σορὸς ἀμφικαλύπτοι

χρύσεος ἀμφιφορεύς, τόν τοι πόρε πότνια μήτηρ.

(Γι’ αυτό των δυο τα κόκαλα μια θήκη ας κλείσει μόνη,

η χρυσή στάμνα, που η σεπτή σου εχάρισε μητέρα»).

Ψ, 91 – 92

τύμβον δ᾽ οὐ μάλα πολλὸν ἐγὼ πονέεσθαι ἄνωγα,

ἀλλ᾽ ἐπιεικέα τοῖον· ἔπειτα δὲ καὶ τὸν Ἀχαιοὶ

εὐρύν θ᾽ ὑψηλόν τε τιθήμεναι, οἵ κεν ἐμεῖο

δεύτεροι ἐν νήεσσι πολυκλήϊσι λίπησθε.

(Και τάφος να του σηκωθεί πολύ τρανός δεν θέλω,

αλλά σωστός ως συνηθούν. Κατόπιν μέγαν άλλον

και υψηλόν θα κάμετε όσοι Αχαιοί στα πλοία

θα ευρεθείτε ζωντανοί κατόπιν από εμένα.»)

Ψ, 248 - 251

Στη συνέχεια σε όλη η ραψωδία Ψ εκτυλίσσονται τα Ἆθλα ἐπί Πατρόκλῳ, οι αθλητικοί αγώνες για τον νεκρό Πάτροκλο. Κάπου εδώ ο Όμηρος αφήνει τον Πάτροκλο. Τον αφήνει να αναμένει τον φίλο του Αχιλλέα στη σκοτεινιά του Κάτω Κόσμου, μια και σαφέστατα μας έχει αναφέρει πως ακολουθεί και το δικό του τέλος. Ένα τέλος που ο ήρωας Αχιλλέας έχει δεχθεί, και που σαν μεγάλος ήρωας που είναι, βαδίζει με το κεφάλι ψηλά προς αυτό. Οφείλουμε εδώ να προσθέσουμε και την εκδοχή που μας αφήνει ο Παυσανίας στο πολύτιμο οδοιπορικό του (Παυσ. ΙΙΙ, 19-2). Σύμφωνα λοιπόν με τον Παυσανία, οι δυο ήρωες της μυθολογίας μας συνέχισαν και μετά το θάνατό τους τον κοινό τους βίο στη Λευκή νήσο.

Στη Νέκυα της Οδύσσειας ο Όμηρος θα παρουσιάσει τους δυο φίλους μαζί να διαφεντεύουν μια μεγάλη περιοχή του Άδη. Είναι η τελευταία αναφορά που κάνει στον Πάτροκλο και στον Αχιλλέα, πριν τους παραδώσει στην αιωνιότητα, να περιφέρονται, πάντα μαζί, ακόμα και στη σκοτεινιά του Κάτω Κόσμου.

Σκηνή μάχης Ελλήνων και Τρώων πάνω από το σώμα κάποιου νεκρού Τρώα. Αντιμάχονται ο Αινείας με τον Έκτορα αριστερά με τον Μενέλαο και τον Πάτροκλο δεξιά. Τα ονόματα μάλιστα ορισμένων διακρίνονται ακόμα στην πλάκα. Ανατολική ζωφόρος του Θησαυρού των Σιφνίων. Περ. 525 π.Χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Σχόλια

Αν θα μπορούσαμε να περιγράψουμε με αδρές γραμμές τον Πάτροκλο της Ιλιάδας, θα λέγαμε ανεπιφύλακτα πως είναι η ευγενικότερη μορφή του έπους. Από όλους δηλαδή τους 10.000 Αχαιούς που κατέφθασαν εκεί κάτω από τα τείχη του Ίλιου, προκειμένου να πολεμήσουν και να ξεπλύνουν την προσβολή που τους είχε γίνει, όταν ο Πάρις έκλεψε την γυναίκα του Μενέλαου μαζί με τους θησαυρούς του παλατιού της Σπάρτης.

Ο Πάτροκλος είναι όμορφος, διαχυτικός. Σταράτος στα λόγια, έντιμος στην συμπεριφορά του. Γλυκομίλητος και υποχωρητικός, χωρίς να στερείται ανδρείας. Αλλά το κυριότερο είναι παλληκάρι και γενναίος στη μάχη, μια και βάζει πάντα το κοινό καλό και τον σκοπό για τον οποίο έχουν έρθει εκεί οι Αχαιοί, πάνω από την ίδια του τη ζωή. Γι’ αυτό και πληρώνει με τη ζωή του αυτή του τη σταθερή και σπουδαία στάση.

Τούτη η ευγενική μορφή είναι το κλειδί που δίνει τη λύση για τον τερματισμό του θυμού του κεντρικού ήρωα. Ο Όμηρος χρειάζονταν έναν δυνατό λόγο για επανακινήσει τον Αχιλλέα. Δημιούργησε λοιπόν τον ήρωα Πάτροκλο. Μια μορφή όμορφη, ιδανική, αξιαγάπητη. Είναι αλήθεια άξιο απορίας που ο Πάτροκλος δεν έχει κανέναν αντίπαλο, και κανείς από τους αρχηγούς των Αχαιών δεν έχει να κάνει κάποιο αρνητικό σχόλιο για το άτομό του. Γι’ αυτό και όλοι οι αρχηγοί θρηνούν για το θάνατο τού γλυκομίλητου αγοριού. Αυτό φανερώνει και ο μεγάλος και σκληρός αγώνας που γίνεται προκειμένου το σώμα του να μην πέσει στα χέρια του εχθρού. Δεν θα μπορούσαν να αφήσουν να ατιμωθεί ένα τέτοιο παλληκάρι, αλλά νοιώθουν έντονο το χρέος να του προσφέρουν την τελευταία τιμή. Να θαφτεί από τους φίλους και συμπολεμιστές του με τιμές ήρωα, έτσι όπως ακριβώς του αξίζει.

Ο Μενέλαος φέρει το νεκρό σώμα του Πάτροκλου. Το καλύτερο σήμερα αντίγραφο -αν και αναπλασμένο- του ελληνιστικού συμπλέγματος του τέλους του 4ου αι. π.Χ., βρίσκεται στη Λότζια ντέι Λάντζι στη Φλωρεντία.

Ο Πάτροκλος στις εικαστικές τέχνες

Στις εικαστικές τέχνες η εικόνα που κυριαρχεί σε σχέση με τον Πάτροκλο και που ενέπνευσε σειρά καλλιτεχνών από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, είναι η σκηνή της μάχης μεταξύ Αχαιών και Τρώων πάνω από το γυμνό άψυχο σώμα του. Σε δεύτερη μοίρα έρχονται τα Ἆθλα ἐπί Πατρόκλῳ. Ο αρχαιότερος μάλιστα μελανόμορφος κρατήρας με παράσταση από τους Αγώνες προς τιμή του Πάτροκλου, βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Πασίγνωστη είναι η εικόνα από το εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας του ζωγράφου Σωσία που παριστάνει τον Αχιλλέα να επιδένει το τραύμα του Πάτροκλου. Το αγγείο βρίσκεται σήμερα στο Κρατικό Μουσείο του Βερολίνου.

Στην γλυπτική διασώθηκαν ρωμαϊκά αντίγραφα που παρουσιάζουν ελληνιστικό σύμπλεγμα του τέλους του 4ουπ.Χ. αιώνα που έφερε τον τίτλο Ο Μενέλαος φέρει το νεκρό σώμα του Πάτροκλου. Το καλύτερο σήμερα αντίγραφο βρίσκεται στη Λότζια ντέι Λάντζι στη Φλωρεντία. Επίσης το ελληνιστικό ανάγλυφο Αχιλλέας και Πάτροκλος που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας.

Θα παρουσιάσουμε εδώ, όπως πάντα, μια επιλογή από εικόνες με θέμα τον Πάτροκλο στις εικαστικές τέχνες. Όπου μας ήταν γνωστές οι πληροφορίες γύρω από τα έργα, αναφέρονται. Τα πνευματικά δικαιώματα των έργων ανήκουν στις συλλογές και στα μουσεία όπου βρίσκονται και εκτίθενται.

Πηγές

Για τη σύνταξη και τεκμηρίωση του κειμένου για τον ομηρικό ήρωα Πάτροκλο, αντλήθηκαν στοιχεία από τις παρακάτω πηγές:

Ελληνική Μυθολογία, τομ. 5, «Τρωικός Πόλεμος», υπό την γενική εποπτεία Ι.Θ. Κακριδή, Εκδοτική Αθηνών.

P. Degharme, Ελληνική Μυθολογία, μετ. Αντρέα Φραγκιά, εκδόσεις «Ιστορικών Βιβλίων», Αθήνα.

Richepin, Jean, Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία, 2 τόμοι, μετ. Κοσμάς Πολίτης, Άρης Αλεξάνδρου, εκδόσεις Αυλός.

Βοϊτεχ Ζαμαρόφσκυ, Θεοί και ήρωες του αρχαίου κόσμου, μετ. Λαζ. Μαλλιός , Ελένη Πούπτη, εκδόσεις Ηλιάδης.

Ο Πάτροκλος μεταφέρεται νεκρός, ενώ η ψυχή του πετά πάνω από το πτώμα του. Αντίγραφο από μελανόμορφη παράσταση Αττικού αγγείου.

Ο θρήνος του Αχιλλέα μπροστά στον νεκρό Πάτροκλο. Fuseli, Henry, 1770, σχέδιο.

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1885,0314.254.

Μάχη μπροστά στον νεκρό Πάτροκλο. Vertue, George, 1715-1720, σχέδιο.

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1850, 0223.749.

Πάτροκλος. Λεπτομέρεια εσωτερικού ερυθρόμορφης κύλικας του Ζωγράφου Σωσία, περ. 500 π.Χ. Βερολίνο, Altes Museum. (βλέπε παραπάνω την πρώτη εικόνα).

Ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο. Μετόπη από το ναό της Ήρας στην Ποσειδωνία

Museo Archeologico Nazionale di Paestum.

Ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο. Σχέδιο. Henri Motte.

Παράσταση της ανάκτησης του νεκρού Πάτροκλου από τους Αχαιούς, μετά την μάχη με τους Τρώες. Ο Μενέλαος και ο Μηριώνης σηκώνουν τον Πάτροκλο για να τον τοποθετήσουν σε κάρο ενώ ο Οδυσσέας παρακολουθεί από τα δεξιά.
Ετρουσκική αλαβάστρινη τεφροδόχος από τη Βολτέρα. 200-100 π.Χ.
Φλωρεντία, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Πάτροκλος χωρίζει τη Βρισηίδα από τον Αχιλλέα. Τοιχογραφία από την Πομπηία. Νάπολη Αρχαιολογικό Μουσείο.

Οι Αχαιοί πολεμιστές σηκώνουν από τη γη το άψυχο κορμί του Πάτροκλου, προσεχτικά σκεπασμένο με πλουμιστό κάλυμμα. Η ψυχή του πετάει ελεύθερη τρυγύρω σαν πάνοπλος πολεμιστής. Ερυθρόμορφος κρατήρας, περ. 500 π.Χ. Ακράγαντας, Museo Civico.

Η μάχη πάνω από το γυμνό κορμί του Πάτροκλου. Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περίπου 530 π.Χ.

Η μάχη Αχαιών και Τρώων πάνω από το γυμνό κορμί του Πάτροκλου. Αττικός μελανόμορφος καλυκωτός κρατήρας, περίπου 530 π.Χ.

Οι Αχαιοί φαίνεται να ανακτούν μετά από μάχη το γυμνό κορμί του Πάτροκλου. Αττική μελανόμορφη κύλικα του αγγειογράφου Εξηκία, περίπου 530 π.Χ.

Αρματοδρομία που αγωνοθέτησε ο Αχιλλέας για να τιμήσει τον νεκρό φίλο του Πάτροκλο. Στο θραύσμα αυτό σώζεται τμήμα του πρώτου τεθρίππου, και μια διμέτωπη βαθμιδωτή εξέδρα με τους θεατές, που συμμετέχουν με ζωηρές χειρονομίες. Στο δεξί χαμένο τμήμα, όπως υποδηλώνει η επιγραφή, στεκόταν ο Αχιλλέας. Θραύσμα από μελανόμορφο δίνο. 575-570 π.Χ. Αθήνα, Αρχαιολογικό Μουσείο.