The Sonnets by William Shakespeare

Εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης των Σονέτων το 1609

 

 

Τα Σονέτα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και η ιστορία τους

 

Σονέτο ΧΧΙΧ

Όταν σμικρύνομαι στα μάτια όλου του κόσμου
μόνος τον εαυτό μου απόβλητο θρηνώ,
τη μοίρα μέμφομαι και λοιδορώ το φως μου
κι αναστατώνω με φωνές τον ουρανό,
και με φαντάζομαι να ’μουν αλλιώς πλασμένος,
να ’χω την τέχνη του ενός, το νου του άλλου,
ωραίος, φέρελπις, με φίλους προικισμένος,
και υποφέρω το μαρτύριο του Ταντάλου·
κι εκεί που μόλις αυτομίσητος πηγαίνω,
σε συλλογίζομαι και γίνομαι μαζί σου
κορυδαλλός που από τη μαύρη γη τον αίνο
ξυπνά και ψέλνει προς το φως του παραδείσου.
Τέτοιο για μένα της αγάπης σου το κλέος
που δεν τ’ αλλάζω ούτε με σκήπτρο βασιλέως.¹

 

Τον Απρίλιο του 1593, λίγο πριν κλείσει τα είκοσι εννέα χρόνια του ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ έγραψε ένα αφηγηματικό ποίημα με τίτλο Αφροδίτη και Άδωνης. Το ποίημα γραμμένο σε αφηγηματική μορφή αποτελείτε από 1.194 στίχους είναι πολύ πλούσιο και οπωσδήποτε τολμηρό για την εποχή του, στηρίχτηκε δε στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, αν και δεν τις πλησιάζει σε τολμηρότητα. Στο ποίημα υπάρχει μια αφιέρωση. Δηλαδή εδώ ο Σαίξπηρ μιλάει με τη δική του φωνή, χωρίς διαμεσολαβητή. Η αφιέρωση αυτή που έχει προκαλέσει τους μελετητές του και την εξετάσουν προσεκτικά έχει ως εξής:

Εντιμότατε, δεν ξέρω μήπως σας προσβάλλω αφιερώνοντας τους άτεχνους στίχους μου στην ευγένειά σας ή μήπως με επικρίνει ο κόσμος επειδή επέλεξα ένα τόσο ισχυρό στήριγμα για ένα τόσο ελαφρύ βάρος. Εάν ευαρεστηθεί στο ελάχιστο η Εντιμότητά σας, θα θεωρήσω τον εαυτό μου αντικείμενο μεγάλου επαίνου και υπόσχομαι να εκμεταλλευθώ κάθε στιγμή της ζωής μου μέχρι να σας τιμήσω με κάποιο σοβαρότερο εγχείρημα. Αλλά εάν το πρώτο αποκύημα της εμπνεύσεώς μου αποδειχθεί δύσμορφο, θα λυπηθώ που είχε ένα τέτοιο ευγενή νονό…

Όλο αυτό το σαιξπηρικό παραλήρημα διαχυτικότητας μη φανταστείτε ότι απευθυνόταν σε κάποιον αξιοσέβαστο ασπρομάλλη γέροντα, αλλά σε έναν ωχρό, λεπτοκαμωμένο και εξαιρετικά θηλυπρεπή νεαρό, δεκαεννέα μόλις ετών. Τον Χένρι Ρίζλι (Wriothesley), τρίτο Κόμη του Σαουθάμπτον και Βαρόνο του Τίτσφιλντ. Ο Κόμη του Σαουθάμπτον μεγάλωσε στην Αυλή. Ο πατέρας του πέθανε όταν ήταν μόλις επτά ετών και ορίστηκε κηδεμόνας του ο Ουίλιαμ Σέσιλ, Λόρδος του Μπέργκλι, υπουργός Οικονομικών της βασίλισσας, δηλαδή στην ουσία πρωθυπουργός της. Ο Λόρδος Μπέργκλι φρόντισε με το παραπάνω για τη εκπαίδευση του Κόμη και όταν αυτός έκλεισε τα δεκαεφτά θέλησε να τον παντρέψει με την εγγονή του. Ο Σαουθάμπτον δεν ήθελε ούτε να ακούσει για γάμο και αναγκάστηκε μάλιστα να πληρώσει το αστρονομικό ποσό των 5.000 λιρών. Η αιτία είναι ότι στον Κόμη άρεσε η παρέα των ανδρών που αν και είχε ερωμένη στην Αυλή, όταν υπηρετούσε στην Ιρλανδία ως εκπρόσωπος του Θρόνου, έμενε με κάποιον άλλο αξιωματικό, που «τον αγκάλιαζε και έπαιζε μαζί του άσεμνα», σύμφωνα με δήλωση κάποιου παρατηρητή. Πέρα από τέτοιες μαρτυρίες πάντως, το σίγουρο είναι ότι το εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του Κόμη ήταν η εξαιρετική θηλυπρέπειά του. Ο προσωπογράφος Νικόλας Χίλιαρντ από τα χέρια του οποίου σώζεται μια μινιατούρα με πορτρέτο του Κόμη τον δείχνει με κυματιστές πυρρόξανθες μπούκλες ριγμένες στον αριστερό του ώμο, πράγμα πολύ παράξενο αν σκεφτούμε ότι την εποχή εκείνη οι άνδρες δεν είχαν τόσο μακριά μαλλιά, και βέβαια δεν τα χτένιζαν με τέτοια σαγηνευτική χάρη.

Την άνοιξη του 2002 τα πράγματα πήραν μια πιο ξεκάθαρη θέση όταν έγινε γνωστή η ταυτότητα ενός άλλου πορτρέτου του Σαουθάμπτον, που βρισκόταν σε μια έπαυλη στο Χάτσλαντς Παρκ του Σάρεϊ, και τον δείχνει ντυμένο γυναίκα, δηλαδή τραβεστί. Η πόζα του έχει εκπληκτική ομοιότητα με τον ωραίο νεαρό με το «γυναικείο πρόσωπο, ζωγραφισμένο από το χέρι της ίδιας της Φύσης», για τον οποίο ο Σαίξπηρ εκφράζεται με τόση τρυφερότητα και θαυμασμό στο Σονέτο 20. Η ημερομηνία που αποδίδεται στο πορτρέτο, 1590-1593, είναι ακριβώς η περίοδος κατά την οποία ο Σαίξπηρ παρακαλούσε τον Σαουθάμπτον να γίνει προστάτης του.

Το εκδοθέν από κάποιον μικρό οίκο βιβλίο με το ποίημα του Σαίξπηρ έγινε μεγάλη επιτυχία που ένας πιο γνωστός εκδότης, ο Τζον Χάρισον, εμφανίστηκε και αγόρασε τα δικαιώματα. Τον επόμενο χρόνο ο Χάρισον εξέδωσε ένα νέο ποίημα του Σαίξπηρ με τίτλο Ο βιασμός της Λουκρητίας, μια συνέχεια του προηγούμενου που βασιζόταν στα Fasti του Οβίδιου αποτελούμενο από 1.855 στίχους. Για δεύτερη φορά ο δημιουργός του αφιερώνει το ποίημα του με μια περίτεχνη αφιέρωση στον υπέρκομψο Κόμη:

Προς τον Εντιμότατο Χένρι Ρίζλι,

Κόμητα του Σαουθάμπτον και Βαρόνο του Τέτσφιλντ.

Η αγάπη που αφιερώνω στην ευγένειά σας δεν έχει τέλος κι αυτό το φυλλάδιο, που δεν έχει αρχή, είναι το –περιττό- άλλο της μισό. Την αποδοχή σας μου την εξασφαλίζει η εγγύηση για την αγαθή ας πρόθεση και όχι οι κακότεχνοι στίχοι μου. Ό,τι έχω κάνει σας ανήκει. Ό,τι πρόκειται να κάνω σας ανήκει. Είναι κομμάτι από ό,τι έχω και άρα αφιερωμένο σ’ εσάς. Αν άξιζα περισσότερο, καθήκον μου θα ήταν να φυτέψω καλύτερο σπόρο. Εντωμεταξύ όμως, όποια αξία έχω είναι υπόχρεη στην Ευγένειά σας, στην οποία εύχομαι μακροημέρευση και κάθε επιτυχία.

Στην υπηρεσία της Ευγένειάς σας,

Ουίλιαμ Σαίξπηρ

 

 
Πορτρέτο του Σαίξπηρ γνωστό και ως «Το πορτρέτο του Chandos».
Αν και από πολλούς αμφισβητείται ότι ο εικονιζόμενος είναι ο Σαίξπηρ.
National Portrait Gallery, Λονδίνο.

 

Για να είμαστε ακριβής πρέπει να πούμε ότι δεν ξέρομε τίποτα για τη σχέση του Σαίξπηρ με τον Σαουθάμπτον, ούτε καν αν είχαν συναντηθεί ποτέ, όπως δεν γνωρίζουμε αν άρεσαν τα ποιήματα στον Κόμη. Οι Ουέλς και Τέιλορ στην έκδοση των Απάντων του Σαίξπηρ λένε ότι: «η τρυφερότητα με την οποία μιλά γι’ αυτόν ο Σαίξπηρ στην αφιέρωση του ποιήματος Ο βιασμός της Λουκρητίας, υπονοεί σοβαρή προσωπική σχέση».

Τα Σονέτα πρέπει να γράφτηκαν την ίδια εποχή παρόλο που εκδόθηκαν ύστερα από δεκαπέντε χρόνια. Υπάρχει η υποψία ότι ο Σαουθάμπτον είναι ο ωραίος νέος με τον οποίο ο Σαίξπηρ μπορεί να είχε κάποια σχέση όπως ακριβώς την περιγράφει στα Σονέτα. Αλλά ας δούμε την ιστορία των Σονέτων.

Τα Σονέτα κυκλοφόρησαν ακριβώς στις 20 Μαΐου του 1906 σε ένα τόμο με τον τίτλο Τα ανέκδοτα μέχρι σήμερα σονέτα του Σαίξπηρ. Ο τόμος κόστιζε 5 πένες. Ως εκδότης εμφανιζόταν κάποιος Τόμας Θορπ, πράγμα παΣονέταράδοξο, γιατί δεν είχε ούτε τυπογραφείο ούτε βιβλιοπωλείο. Το που βρήκε τα Σονέτα αν είχε την άδεια του συγγραφέα για την έκδοση και τι σχέση μπορεί να είχε με τον Σαίξπηρ είναι ένα ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί και μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν αφού δεν υπάρχουν αρχεία που να μας πληροφορούν για το πώς αντέδρασε ο Σαίξπηρ σε αυτή την έκδοση των Σονέτων του.

Στην ουσία δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για τα Σονέτα. Ούτε για ποιον γράφτηκαν, ούτε πότε ακριβώς γράφτηκαν, ούτε κάτω από ποιες ακριβώς συνθήκες εκδόθηκαν και κυρίως ούτε αν εμφανίζονται έστω και κατά προσέγγιση με τη σωστή σειρά.

Κατά την άποψη πολλών μελετητών του Σαίξπηρ, τα Σονέτα αποτελούν το αποκορύφωμα της δημιουργίας του Σαίξπηρ. Η καθηγήτρια του Χάρβαρντ Έλεν Βέντλερ στο βιβλίο της Η τέχνη των σονέτων του Σαίξπηρ, λέει: «Κανένας ποιητής δεν βρήκε ποτέ περισσότερες γλωσσικές μορφές για να καθρεφτίσει τις ανθρώπινες αντιδράσεις από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ στα σονέτα του. Στα σπουδαιότερα σονέτα πετυχαίνει έναν αβίαστο συνδυασμό βάθους και φαντασίας και ευρηματικότητας στον χώρο της υψηλής τεχνικής… την πεμπτουσία της χάρης».

Πέρα από τις μελέτες, χωρίς αμφιβολία τα Σονέτα περιέχουν μερικούς από τους πιο διάσημους στίχους του. Το ασυνήθιστο σε αυτούς τους στίχους που χαρακτηρίζονται για την αμεσότητά τους και την ευθύτητά τους, είναι ότι το πρόσωπο που εξυμνούν δεν είναι γυναίκα αλλά άντρας. Έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών του τούτο το γεγονός μια και ο Σαίξπηρ είναι αυτός που δημιούργησε στο διεθνές δραματικό ρεπερτόριο τις πιο τρυφερές και συγκινητικές στιγμές ετεροφυλόφιλου έρωτα, εδώ όμως, με τα Σονέτα, εμφανίζεται σαν τον μεγαλύτερο ομοερωτικό ποιητή στην ιστορία της αγγλικής λογοτεχνίας.

Το σονέτο ως ποιητικό είδος ήταν μια μόδα που κράτησε λίγο, παρόλο που είχε μεγάλη απήχηση. Πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία το 1591 με το έργο του Φίλιπ Σίντι Αστρόφιλος και Στέλλα, αλλά πριν το τέλος του 1609 το είδος ήταν ήδη ξεπερασμένο. Η σχετικά περιορισμένη εμπορική επιτυχία της κυκλοφορίας των Σονέτων του Σαίξπηρ, πιθανόν να βρίσκει εδώ τη εξήγησή της, παρόλο που τα δύο μεγάλα προαναφερθέντα ποιητικά του έργα γνώρισαν τεράστια επιτυχία. Με τα Σονέτα δεν συνέβη το ίδιο γι’ αυτό και εκδόθηκαν μόνο μια φορά ακόμα.

 

 

Το Σονέτο 29, από την πρώτη έκδοση του έργου το 1609

 

Στην πρώτη τους έκδοση τα 154 Σονέτα εμφανίζονται χωρισμένα ως αναφορά το φύλο του ατόμου που αναφέρονται σε δύο μέρη: από το 1 έως το 126 μιλούν για έναν –ή και περισσότερους- όμορφο άντρα που χαρακτηρίζεται κατά παράδοση «το ωραίο αγόρι» με τον οποίο ο ποιητής δείχνει να είναι πολύ και φανερά ερωτευμένος, και, από το 127 έως το 154 μιλούν για τη «μελαχρινή κυρία» αν και πουθενά δεν αποκαλείται έτσι από τον ποιητή. Η μελαχρινή κυρία του είναι άπιστη και προτιμά τον νεαρό που αποτελεί το αντικείμενο της λατρείας του ποιητή στα Σονέτα 1-126. Να συμπληρώσουμε ότι υπάρχει και κάποιο άγνωστο πρόσωπο που αναφέρεται συχνά ως «ο ανταγωνιστής ποιητής».

Επανερχόμενοι στους μελετητές του Σαίξπηρ να πούμε ότι πολλοί υποστηρίζουν ότι η έκδοση των Σονέτων προκάλεσε έκπληξη και φόβο στον ποιητή –φρίκη κατά τον Ου. Χ. Όντεν. Αν και τα σονέτα γενικά είναι ύμνοι αγάπης, τα Σονέτα του Σαίξπηρ βρίθουν από πικρία και απέχθεια για τον εαυτό του. Αρκετά από αυτά είναι εντυπωσιακά και απροκάλυπτα ομοερωτικά με αναφορές στο «αγαπημένο μου αγόρι», «αυτόν που διαφεντεύει το πάθος μου», «τον αφέντη της αγάπης μου», «εσύ δικός μου, εγώ δικός σου», και άλλες εξίσου τολμηρές αλλά ξεκάθαρες φράσεις. Την εποχή εκείνη το να απευθύνεται ένα ερωτικό ποίημα σε άτομο του ιδίου φίλου ήταν, αντίθετο προς την καθιερωμένη πρακτική. Με εξαίρεση τη συμπεριφορά του βασιλιά στην Αυλή, η ομοφυλοφιλία δεν ήταν επισήμως ανεκτή στην Αγγλία των Στιούαρτ και ο σοδομισμός επέσυρε, σύμφωνα με το νόμο τη θανατική ποινή, παρόλ’ αυτά οι καταγγελίες ήταν πολύ περιορισμένες που σημαίνει πως πρέπει να υπήρχε σιωπηρή ανοχή.

Η έκδοση των Σονέτων συνοδευόταν από μια αφιέρωση που πολύ έχει απασχολήσει τους μελετητές. Η αφιέρωση έλεγε: «Αυτός που αναλαμβάνει αυτό το ριψοκίνδυνο εγχείρημα και εύχεται να έχει επιτυχία, παρουσιάζοντας τα σονέτα που ακολουθούν, εύχεται στο μοναδικό άτομο που τα ενέπνευσε κ. W.H. κάθε ευτυχία και την αιωνιότητα που υπόσχεται ο αθάνατος ποιητής μας». Υπογραφή Τ.Τ. που εύλογο είναι να υποθέσουμε πως πρόκειται για τον εκδότη Τόμας Θορπ (Thomas Thorpe). Αλλά ποιός είναι ο μυστηριώδεις «κ. W.H.». Οι υποψήφιοι είναι αρκετοί: αρχικά ο Χένρι Ρίζλι (Henry Wriothesley), με τα αρχικά του βεβαίως αντεστραμμένα, χωρίς να μπορούν να δοθούν πιστικιές εξηγήσεις γι’ αυτό. Ένας άλλος είναι ο Ουίλιαμ Χέρμπερτ (William Herbert) τρίτος κόμης του Πέμποουκ, του οποίου τα αρχικά έχουν τουλάχιστον τη σωστή σειρά και γνωρίζουμε πως είχε κάποια σχέση με τον Σαίξπηρ. Μια άλλη λιγότερο πιστευτή εκδοχή είναι αυτή που αναφέρεται στον χαρτοπώλη Ουίλιαμ Χολ (William Hall) ο οποίος ειδικευόταν, όπως και ο Θορπ, στην έκδοση κειμένων για τα οποία δεν είχε πάρει έγκριση από τους δημιουργούς τους.

Ένα άλλο θέμα είναι σε ποιόν αναφέρεται η έκφραση «μοναδικό παραλήπτη». Είναι το άτομο που τα ενέπνευσε ή κάποιο άτομο που είχε σχέση με την παραγωγή του κειμένου; Όπως προαναφέραμε, δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ο Σαίξπηρ έγραψε τα Σονέτα, αλλά περιέλαβε σονέτα και στο Αγάπης αγώνας άγονος, ένα από τα πρώτα του έργα σύμφωνα με τους ειδικούς, αλλά και στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα, όπου ένας διάλογος μεταξύ των εραστών αποδίδεται κατά ιδιοφυή τρόπο με μορφή σονέτου και μάλιστα πολύ συγκινητικά. Επομένως ως είδος ποιητικής έκφρασης το σονέτο ήταν στο μυαλό του από την αρχή ή τα μέσα της δεκαετίας του 1590, δηλαδή από την εποχή που είχε σχέση –αν είχε- με τον Κόμη του Σαουθάμπτον. Πάντως η χρονολόγηση των Σονέτων είναι εξαιρετικά περίπλοκη υπόθεση και έχει προκαλέσει πραγματικό πονοκέφαλο στους μελετητές όπως πονοκέφαλο έχει προκαλέσει και το γεγονός ότι πολλά κενά έχουμε για μεγάλα χρονικά διαστήματα της ζωής του ποιητή που αφήνουν περιθώρια για εικασίες. Να σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και το πορτρέτο του Σαίξπηρ –η εικόνα δηλαδή που έχουμε γι’ αυτόν ως πρόσωπο- αμφισβητείται.

 

   
Ben Affleck και Joseph Fiennes στην ταινία Ερωτευμένος Σαίξπηρ 
(Shakespeare in Love, 1998) του John Madden.
Μια ταινία που δεν ξέφυγε από την πεπατημένη αντίληψη για την ερωτική ζωή του Σαίξπηρ.

 

Το θέμα της σεξουαλικότητας του Σαίξπηρ από την εποχή τους ακόμα δημιουργεί προβλήματα για τους θαυμαστές του και όχι μόνο. Κάποτε ένας εκδότη των Σονέτων «έλυσε» το πρόβλημα μετατρέποντας όλες τις αντωνυμίες αρσενικού γένους σε θηλυκού… Όπως μπορούμε εύκολα να φανταστούμε, το θέμα βασάνισε περισσότερο από όλους τους βικτοριανούς. Πολλοί εμφάνισαν επίμονη άρνηση και έπεισαν τον εαυτό τους ότι τα Σονέτα ήταν απλώς «ποιητικές ασκήσεις» ή «δοκιμές επαγγελματικής δεξιοτεχνίας». Το τι φαντάστηκαν και σκαρφίστηκαν για να αποφύγουν να σκέφτονται το αυταπόδεικτο είναι θέμα διατριβής. Ο βιογράφος π.χ. του Σαίξπηρ Σίντι Λι, λέει ότι ο Σαίξπηρ έγραφε με διαφορετικές φωνές οπότε κάθε αναφορά του ποιητή των Σονέτων στην επιθυμία του να χαϊδέψει ένα άντρα σήμαινε ότι ο Σαίξπηρ έγραφε με γυναικεία φωνή και αυτό είναι απόδειξη της ιδιοφυΐας και ευελιξίας του. Προχωράει μάλιστα κάνοντας αναφορά στις «υγιείς ανδρικές φιλίες» του ποιητή για να καταλήξει ότι οιαδήποτε εναλλακτική ερμηνεία σπιλώνει το όνομα του ποιητή και δεν αξίζει ούτε να συζητηθεί. Τέτοιες απόψεις βέβαια δεν πρέπει να μας προξενούν έκπληξη αφού στην πουριτανική Αγγλία περισσεύουν και το θέμα είναι ότι δεν ξεκινούν από κάποια βαθιά έρευνα που τις αποδεικνύει, αλλά από την ομοφοβία των γραφόντων.

Τα Σονέτα είναι ένα τεράστιο έργο που πρέπει να απασχόλησαν τον Σαίξπηρ για χρόνια ολόκληρα. Το χαρακτηριστικό των Σονέτων είναι θα λέγαμε, ότι ενώ είναι αφοπλιστικά εξομολογητικά παράλληλα είναι και τόσο δυσερμήνευτα. Ερμηνείες έχουν γίνει και θα γίνουν και στο μέλλον πολλές, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα πάρουμε ποτέ οριστική απάντηση στα ερωτήματά μας. Το να προσπαθεί κανείς να ανιχνεύσει βιογραφικά στοιχεία στα σονέτα είναι μάλλον μάταιη υπόθεση, αφού δεν ξέρουμε ούτε καν αν απευθύνονται στο ίδιο πρόσωπο αλλά και αν συνδέονται μόνο και μόνο επειδή εκδόθηκαν για πρώτη φορά με αυτή τη σειρά. Ποτέ δεν θα είμαστε σίγουροι και ίσως δεν χρειάζεται να μάθουμε, αφού, η γνώση δε θα προσθέσει τίποτα παραπάνω στην αισθητική απόλαυση των Σονέτων. Επιπλέον με τη συνεχή μάταιη αναζήτηση, δημιουργείται η ψευδαίσθηση πως αν εντοπίσουμε με επιτυχία και πέραν πάσης αμφιβολίας το Ωραίο Αγόρι, τη Μελαχρινή Κυρία, και τον Ανταγωνιστή Ποιητή, αυτό θα μας διαφωτίσει κατά κάποιο τρόπο να καταλάβουμε καλύτερα αυτό το έργο, πράγμα που δεν είναι αληθές. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, για να γραφτούν τα Σονέτα θα υπήρχε λόγος, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι δεν απευθύνονται σε κάποιον συγκεκριμένα, δείχνουν ξεκάθαρα την βαθιά εκτίμηση και πίστη του Σαίξπηρ σε τέτοιες μορφές έρωτα, με άλλα λόγια, ο ποιητής καταλάβαινε, πίστευε και ένοιωθε μια βαθιά εκτίμηση στα αισθήματα των ομοφυλόφιλων, και αυτό είναι κάτι που κανένας μελετητής δεν μπορεί να παραβλέψει ή να αγνοήσει.

 

 

Στην Ελλάδα, τα Σονέτα έχουν κυκλοφορήσει στις παρακάτω μεταφράσεις:

• Τα σονέτα, μτφρ. Βασίλη Ρώτα, εισαγωγή Βασίλης Ρώτας και Βούλα Δαμιανάκου, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1978.
• 25 Σονέτα, μτφρ. Διονύσης Καψάλης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009.
• Σονέτα, μτφρ. Χριστίνα Μπάμπου-Παγκουρέλη, εκδόσεις Ανεμοδείκτης- Ροδινού Μαριάννα, Αθήνα 2005.
• Σονέτα, μτφρ. Στυλιανός Αλεξίου, εκδόσεις στιγμή, Αθήνα 1998.
  

 

Πηγές και σημειώσεις

---

1. Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, 25 Σονέτα, μτφρ. Διονύσης Καψάλης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1998.

Για τη συγγραφή του κειμένου αντλήθηκαν στοιχεία από τις εξής πηγές: Μπιλ Μπραϊσον Σαίξπηρ, όλη η αλήθεια για τη ζωή του, μτφρ. Ελένη Βαχλιώτη, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2009. Παγκόσμιος ιστορία του πολιτισμού Will & Ariel Durant. Το μυστικό του Σαίξπηρ Martin Lings. Ανθρωποι των θαυμάτων, Αντώνης Αντωνιάδης. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς. Ο Σαίξπηρ και η εποχή του, Louis B. Wright.