gay ekfansi: Ἡφαιστίων (Hephaestion 356

Ηφαιστίων. Λεπτομέρεια από νεκρικό μνημείο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ἡφαιστίων (356–325 π.Χ.). Ένα πορτρέτο

Ἥ
Σκιτσάροντας το alter ego του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Πρόλογος

Ένα αφιέρωμα στον ψηλό και όμορφο Ηφαιστίωνα φαντάζει αρκετά δύσκολο. Αρχικά, γιατί οι πηγές που έχουμε γι' αυτόν είναι ελάχιστες και διάσπαρτες. Επιπλέον το αφιέρωμα αναρτάται σε ένα blog η θεματολογία του οποίου έχει ως κεντρικό νήμα της την ομοφυλόφιλη ιδεολογία και κουλτούρα. Εύκολα επομένως μπορεί να παρεξηγηθούν οι προθέσεις, να αμφισβητηθεί η σοβαρότητά του αλλά, κυρίως, η τεκμηρίωσή του, τη στιγμή μάλιστα που μια μεγάλη και αγαπημένη σε εμάς τους Έλληνες μορφή, όπως είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, εμπλέκεται και ταυτίζεται μαζί του. Ειδικά τη στιγμή που η στενή και οικεία σχέση των δύο αντρών κινεί υποψίες· τουλάχιστον... Όλοι -ή σχεδόν όλοι- θέλουν τον μεγάλο στρατηλάτη μας ένα «φυσιολογικό» άντρα και δεν θα μπορούσαν εύκολα να αποδεχτούν την όποια διαφορετική σεξουαλική του ταυτότητα, ακόμα και αν αυτό αποδεικνύονταν με ατράνταχτα στοιχεία.

Να διαβεβαιώσουμε λοιπόν, ότι σε καμιά περίπτωση, δεν έχουμε σαν στόχο να καταλήξουμε σε συμπεράσματα, να παρουσιάσουμε τους δυο άντρες πέρα και έξω από τα στοιχεία και τις πηγές που διαθέτουμε γι' αυτούς ή να ερμηνεύσουμε κατά το δοκούν τα στοιχεία αυτά. Στόχος μας είναι να κινήσουμε το ενδιαφέρον για σκέψεις και κουβέντα. Με άλλα λόγια, να υποψιάσουμε τον αναγνώστη, παρουσιάζοντας τα λιγοστά στοιχεία που διαθέτουμε για τούτη την ιδιαίτερη, αδιάλειπτη και δυνατή φιλία.

Για τη σεξουαλική-ερωτική ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου πολλά έχουν γραφτεί και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το θέμα ακόμα αποτελεί αντικείμενο μεγάλης εικοτολογίας, μια και φαίνεται πως το φάσμα κυμαίνεται, αφού, άλλοι μιλούν για τον οικογενειάρχη Αλέξανδρο, άλλοι για σχεδόν ανέραστο άντρα που τον ενδιέφεραν μονάχα τα κατακτητικά του όνειρα, άλλοι για τον αμφιφυλόφιλο Αλέξανδρο και άλλοι για τον ομοφυλόφιλο. Δεν θα ήταν όμως σωστό να προβάλουμε σ' εκείνη την εποχή τις σύγχρονες σεξουαλικές κατηγορίες, μια και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν με ακρίβεια για να περιγράψουν τη σεξουαλικότητα -όποια κι αν είναι αυτή- ενός άντρα του 4ου αιώνα π.Χ. όπως ήταν ο Αλέξανδρος. Προφανώς μια σχέση κλειδί που πρέπει να αναλυθεί -κάτι που δεν θα κάνουμε εδώ- είναι αυτή με τη μητέρα του, την Ολυμπιάδα, αλλά και οι σχέσεις του με μεγαλύτερες γυναίκες που θα μπορούσε να αποκαλέσει κανείς, μητρικές μορφές.

Ο Πλούταρχος¹ μας αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος ήταν πολύ επιρρεπής στους έρωτες με αγόρια και ότι ο Ηφαιστίωνας ήταν ο πιο αγαπημένος εταίρος του Αλεξάνδρου και ισάδελφος φίλος του. Ήταν ένα χρόνο μεγαλύτερός του, μεγάλωσαν εκπαιδεύτηκαν μαζί, γι’ αυτό τον αποκαλούσε φιλαλέξανδρο. Λέγεται μάλιστα από τον συγγραφέα Αθήναιο, ότι, οι γονείς του Φίλιππος και Ολυμπιάδα βλέποντας την αδιαφορία του γιου τους Αλέξανδρου για τα σεξουαλικά, προσέλαβαν μια όμορφη εταίρα, την Καλλιξένη, να τον ξελογιάσει, κάτι που δεν κατέστη δυνατό. Ο Αθηναίος στους Δειπνοσοφιστές² αναφέρει τον Αλέξανδρο ως εραστή παίδων και μάλιστα μανιακό, και αναφέρει την αγάπη του για τον ευνούχο Βαγώα, αλλά και για το γιο του Χάρωνα, ενός Χαλκιδαίου.

Οι στενές καθημερινές σχέσεις του Αλέξανδρου ήταν με άντρες, αφού ο κόσμος του ήταν ένας καθαρά αντρικός κόσμος. Ζούσε, περιφερόταν και συναναστρεφόταν μέσα σε μια καθαρά ανδροκρατική κοινωνία. Είχε φίλους -σαν βασιλόπουλο που ήταν- από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και ξέρουμε πως μέσα σε τούτο τον κύκλο των αντρών-συντρόφων η στενότερη σχέση του ήταν εκείνη με τον Ηφαιστίωνα. Οι ασχολίες τους στην ηλικία της ανεμελιάς ήταν η ιππασία, το κυνήγι, οι αγώνες, η γυμναστική και ότι άλλο η αριστοκρατία της εποχής θεωρούσε της τάξης της. Ο Ηφαιστίων όπως αναφέραμε και πιο πάνω γνωρίζονταν με τον Αλέξανδρο από τα παιδικά τους χρόνια, κάτι που δικαιολογεί και την τόσο οικεία σχέση τους. Αυτό που όμως πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι ο Αλέξανδρος μοιραζόταν μαζί του τα όνειρά του, τις φιλοδοξίες του και τα σχέδιά του. Δεν υπήρχε σχέδιο που να μην του το εκμυστηρευτεί.

Σε ένα νεκρικό μνημείο που φιλοτεχνήθηκε λίγο μετά το θάνατο του Αλέξανδρου το ζευγάρι απεικονίζεται σχεδόν σαν δίδυμοι, επιπλέον σαν αγένειοι ανδρόγυνοι σε σύμπλεγμα με την θεά Τύχη. Ουσιαστικά οι μαρτυρίες είναι πολύ λίγες για να μπορούμε να μιλάμε με απόλυτη σιγουριά. Η απάντηση στα ερωτήματά μας πιθανόν να κρύβεται στην απέραντη θλίψη και συμπεριφορά του βασιλιά για το θάνατο του Ηφαιστίωνα. Θλίψη που φανερώνει μιαν αγάπη ισχυρή και κραταιά ως θάνατο, στα όρια θα λέγαμε της εμμονής.

Στην Πέλλα αποκαλύφθηκαν μια σειρά από θαυμάσιες ψηφιδωτές συνθέσεις που διακοσμούσαν δάπεδα μεγάλων οικοδομημάτων. Το μωσαϊκό της εικόνας παριστάνει κυνήγι ελάφου και είναι έργο του Γνώσιος, όπως δηλώνει η επιγραφή στο επάνω άκρο. Πιθανότατα παριστάνει τον Αλέξανδρο και τον Ηφαιστίωνα. Η πλαστικότητα των μορφών, που επιτυγχάνεται με τις έντονες φωτοσκιάσεις, και η συνειδητή προσπάθεια του καλλιτέχνη για την προοπτική απόδοση του χώρου απηχούν τα επιτεύγματα της σύγχρονης μεγάλης ζωγραφικής. Γύρω στα 300 π.Χ. Πέλλα, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Γνωρίζοντας τον Ηφαιστίωνα (356 π.Χ. – 325 π.Χ.)

Ο Ηφαιστίων ήταν γιος του Αμύντορα, του Πελλαίου, -πιθανότατα- παιδικός φίλος· αξιωματικός και σύντροφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην μεγάλη εκστρατεία του στην Ασία. Γεννήθηκε στην Πέλλα το 356 π.Χ. Ο Ηφαιστίων ήταν ένας από τα παιδιά της αριστοκρατίας· τους Μακεδόνες βασιλικούς παίδες που μαζί με τον Αλέξανδρο συμμετείχαν στις διαλέξεις του Αριστοτέλη που έλαβαν χώρα στην Μιέζα, πιθανότατα το 343 π.Χ. Ο Ρωμαίος ιστορικός του 1ου αιώνα μ.Χ. Κουίντος Κούρτιος Ρούφος,³ μας λέει: «Βέβαιο όμως πρέπει να θεωρηθεί ότι ο Αλέξανδρος σπούδαζε στη Μίεζα μαζί με τον ωραίο Ηφαιστίωνα που το άγαλμά του -χαμένο πια- έπλασε ο Λύσιππος».

Τον Ηφαιστίωνα πρωτοσυναντάμε όταν, η μεγάλη εκστρατεία έχει κινήσει και ο Αλέξανδρος περνώντας τον Ελλήσποντο επιθυμεί να καταθέσει στεφάνη στο μνημείο-τάφο του Αχιλλέα που ακόμα βρίσκεται στημένο στην ακροθαλασσιά της πεδιάδας του Ιλίου. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό του 3ου αιώνα μ.Χ. Κλαύδιο Αιλιανό,⁴ ο Ηφαιστίωνας θα καταθέσει στεφάνι στον τάφο του Πάτροκλου,⁵ πράξη συμβολική που αποκαλύπτει την ισόβια και ενδελεχή φιλία των δύο αντρών, αλλά μας φέρνει στο νου ένα άλλο μεγάλο αντρικό δίδυμο. Ο Όμηρος⁶ βέβαια σαφέστατα μιλάει για έναν κοινό τάφο που ήταν επιθυμία του Πάτροκλου, και που ο Αχιλλέας σεβάστηκε, δίνοντας σαφέστατη διαταγή να μην στηθεί μνημείο μετά την παράδοση της σωρού του Πάτροκλου στην πυρά, αλλά η τέφρα να μπει πρόχειρα σε μια υδρία και να περιμένουν το δικό του τέλος για να στηθεί κοινό το μνημείο.

Επειδή ο Ηφαιστίωνας όπως μας αναφέρει ο Πλούταρχος⁷ είχε υιοθετήσει τα περσικά έθιμα μιμούμενος τον Αλέξανδρο σε αυτό, σε αντίθεση με τον Κρατερό που συνέχισε να τηρεί τα μακεδονικά, ο Αλέξανδρος λοιπόν, θα αναθέσει στον Ηφαιστίωνα στις σχέσεις του με τους βαρβάρους και στον Κρατερό στις σχέσεις του με τους Έλληνες. Είναι χαρακτηριστικό το ότι ο Αλέξανδρος -όπως αναφέρει πάντα ο Πλούταρχος- στον Ηφαιστίωνα έδειχνε τη μεγαλύτερη αγάπη (εφίλει μάλιστα) και τον αποκαλούσε φιλαλέξανδρο ενώ στον Κρατερό -που ήταν στρατηγός και πιστός φίλος του- έδειχνε τον απαιτούμενο σεβασμό και τον αποκαλούσε φιλοβασιλέα. Μεταξύ των δύο αντρών -Ηφαιστίωνα και Κρατερού- υπήρχε μεγάλη διχόνοια και αντιζηλία σε σημείο να διαπληκτίζονται ακόμα και μπροστά στους στρατιώτες.

Ελάχιστες είναι οι αναφορές για την συμμετοχή του Ηφαιστίωνα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στα πρώτα χρόνια της εκστρατείας. Σημαντικό είναι το έτος 332 π.Χ. όπου συναντάμε τον Ηφαιστίωνα να ηγείται του στόλου που συνόδευε το στρατό του Αλέξανδρου στη Φοινίκη. Αλλά και το 331 π.Χ ο Ηφαιστίωνας ήταν αυτός που δέχτηκε τον νεαρό Αριστίωνα, απεσταλμένο του Δημοσθένη για να μεσολαβήσει στον Αλέξανδρο για ένα πιθανό συμβιβασμό.

Κατά την τελευταία και μεγαλύτερη μάχη του του Αλέξανδρου κατά του Δαρείου Γ' Κοδομανού το 331 π.Χ., γνωστή ως Μάχη των Γαυγαμήλων, εκεί που ο Αλέξανδρος έκαμψε και την τελευταία αντίσταση του εχθρού του, ο Ηφαιστίων τραυματίστηκε⁸ ενώ πολεμούσε ως επικεφαλής των σωματοφυλάκων.

Ο Ηφαιστίωνας θα πάρει μέρος στην ανάκριση του Φιλώτα προτρέποντας τους υπόλοιπους Μακεδόνες να προβούν σε βασανιστήρια έτσι ώστε να του αποσπάσουν την ομολογία των συνεργατών του. Θα του δοθεί σαν ανταμοιβή η ηγεσία των Εταίρων που θα μοιραστεί όμως με τον Κλείτο τον μαύρο, γιο του Δροπίδη.

Η συνέχεια μας λέει ότι ο Ηφαιστίων πήρε δυναμικά μέρος στις εκστρατείες στην Βακτρία, Σογδιανή και στην Ινδία. Ήταν μάλιστα επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής μαζί με τον ταξίαρχο Περδίκκα. Θα καταφέρουν μάλιστα μετά από πολιορκία 30 μερών να πάρουν την πόλη Όμφιδα (Ταξίλα).

Στη Μάχη του Υδάσπη, που διεξήχθη το 326 π.Χ. όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κινήθηκε εναντίον του βασιλιά Πώρου του ινδικού βασιλείου Παουραβά (Paurava) στις όχθες του ποταμού Υδάσπη, ο Ηφαιστίων είχε την τιμητική του, αφού διοικούσε το μισό ιππικό⁹ των εταίρων. Η διοίκηση του άλλου μισού είχε δοθεί στον Κλείτο. Πριν αυτήν την απόφαση του Αλέξανδρου, η ολοκληρωτική διοίκηση του ιππικού ανήκε στον Φιλώτα. Ο Ηφαιστίων μάλιστα θα διοικήσει το ιππικό στην αριστερή πτέρυγα της στρατιάς του Αλέξανδρου.

Αργότερα, όταν ο Αλέξανδρος διαίρεσε το στρατό, θα στείλει τον Ηφαιστίωνα μαζί με τον Περδίκκα και μέρος του στρατού στην Πευκελαώτιδα,¹⁰ πόλη ομώνυμος με την πόλη Πευκάλαν, μεταξύ των ποταμών Κωφήνος και Ινδού, με σκοπό να φτάσουν στον Ινδό ποταμό και να τον διαβούν. Μαζί με τον Περδίκκα μάλιστα θα ιδρύσουν στον δρόμο προς τον Ινδό ποταμό την πόλη Οροβάτιδα.¹¹

Την άνοιξη του 324 π.Χ. στα Σούσα, όταν θα γίνουν οι περίφημοι ομαδικοί γάμοι με γυναίκες από την Περσία, μια πολιτική που ο Αλέξανδρος προωθούσε για το αδέλφωμα των λαών, ο Ηφαιστίων θα παντρευτεί την Δρυπετίδα, όπως αναφέρει ο ιστορικός του 2ου αιώνα μ.Χ. Λούκιος Φλάβιος Αρριανός,¹² που ήταν αδελφή της Στατείρας, γυναίκας του Αλέξανδρου. Η Στάτειρα και η Δρυπετίδα ήταν κόρες του Δαρείου, ο Αλέξανδρος μάλιστα έλεγε, ότι τα παιδιά του και του Ηφαιστίων ήθελε να είναι ξαδέλφια.

Ξεκινώντας από τα Σούσα για τον Περσικό κόλπο μαζί με τον Αλέξανδρο και με το κυρίως τμήμα του πεζικού, έφτασαν στα Εκβάτανα το 325 π.Χ. Εκεί ο Ηφαιστίων κατά τη γιορτή των Διονυσίων και μετά από εκτεταμένη κραιπάλη οινοποσίας, θα παρουσιάσει υψηλό πυρετό που δεν θα υποχωρήσει στις φροντίδες του ιατρού Γλαύκου, έτσι μετά από εφτά εφιαλτικές για τον Αλέξανδρο μέρες, ο Ηφαιστίων θα πεθάνει σε ηλικία μόλις 31 ετών.

Ο θάνατος του Ηφαιστίωνα θα συντρίψει τον Αλέξανδρο όσο τίποτα άλλο. Ο Αρριανός¹³αναφέρει ότι έμεινε τρεις μέρες χωρίς φαγητό μένοντας βουβός δίπλα στον νεκρό φίλο του και διέταξε να σβήσει το ιερό πυρ στους ναούς όλης της χώρας (όπως απαιτούσε το περσικό έθιμο, όταν πέθαιναν οι βασιλείς της Περσίας). Θα θρηνήσει και θα πενθήσει για το φίλο του που είχε την μοίρα του Πάτροκλου, να πεθάνει δηλαδή νέος, και αυτός, ο Αλέξανδρος, να μείνει πίσω για να κάνει τις νεκρικές σπονδές του. Ο Πλούταρχος¹⁴ μας λέει ότι θα κηρύξει πένθος σε όλη την αυτοκρατορία θα διατάξει να κουρευτούν οι χαίτες και οι ουρές των αλόγων του ιππικού, θα διατάξει σε ένδειξη πένθους να γκρεμιστούν τα τείχη σε όλες τις γειτονικές πόλεις, θα κόψει τα μαλλιά του¹⁵ όπως και ο Αχιλλέας και θα τα προσφέρει στη σωρό του φίλου, θα διατάξει να σταυρώσουν τον Γλάυκο, θεωρώντας τον υπεύθυνο για το χαμό του αγαπημένου του φίλου. Στο ίδιο περίπου μήκος κυμάνετε και ο Αρριανός,¹⁶ όπου αναφέρει ότι προς τιμή του νεκρού, ο Αλέξανδρος, διοργάνωσε γυμνικούς και μουσικούς αγώνες, τους λαμπρότερους που είχε διοργανώσει ως τότε, με τη συμμετοχή 3.000 αθλητών. Λίγο αργότερα οι ίδιοι αθλητές έμελλε να διαγωνισθούν και στη δική του κηδεία.

Ο νεκρός Ηφαιστίωνας μεταφέρθηκε στη Βαβυλώνα για την κηδεία, με χρησμό,¹⁷ από το αιγυπτιακό μαντείο του Άμμωνα Δία που έλεγε πως πρέπει να αποδοθούν στον Ηφαιστίωνα θυσίες που άρμοζαν σε ήρωα και όχι θεού. Ο Αλέξανδρος θα διατάξει να γκρεμιστούν τα τείχη σε έκταση 10 σταδίων (περίπου 1,8 χμ). Το συνολικό ύψος της νεκρικής πυράς ξεπερνούσε τους 130 πήχεις (περίπου 57,66 μ). Μετά την τελετή καύσης του νεκρού και τις θυσίες που θύμιζαν την επικήδεια τελετή που οργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του Πάτροκλου στην Ιλιάδα, ο Αλέξανδρος προσέφερε τις πρώτες σπονδές στον ηρωοποιημένο φίλο του.

Σύμφωνα με τον Αρριανό στους πρέσβεις που θα συναντήσει από την Ελλάδα, μεταξύ αυτών και πρέσβεις των Επιδαυρίων, δηλαδή από την Επίδαυρο που ως γνωστόν βρισκόταν το περίφημο Ασκληπείον, ο Αλέξανδρος θα τους δώσει να φέρουν ένα αφιέρωμα στον Ασκληπιό λέγοντας: «Του προσφέρω αφιέρωμα, αν και ο Ασκληπιός δεν έδειξε ευμένειαν εις εμέ, αφού δεν έσωσε τον φίλον μου τον οποίον είχα ίσια με το κεφάλι μου». Το πένθος του Αλέξανδρου για τον Ηφαιστίωνα έγινε αντικείμενο πολλών διηγήσεων κατά την αρχαιότητα.

Τέλος, και ο πόνος βέβαια δεν θα τελειώσει ποτέ για τον Αλέξανδρο, θα αναγείρει μνημείο προς τιμήν του νεκρού αξίας -λέγεται- 10.000 ταλάντων. Κατά τον Ιουστίνο¹⁸ κόστισαν 12.000 τάλαντα, ενώ κατά τον Διόδωρο¹⁹ τα ξεπέρασαν.

Αναθηματικό ανάγλυφο της τελευταίας δεκαπενταετίας του 4ου αι. π.Χ. από την Πέλλα, αφιερωμένο από κάποιον Διογένη στον ήρωα Ηφαιστίωνα (ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΙ ΗΡΩΙ). Ο Ηφαιστίωνας εικονίζεται δεξιά, μάλλον μπροστά σε σπηλιά, ως ιππέας, νέος, αγένειος, με κοντά μαλλιά, ενώ αριστερά στέκεται κόρη με οινοχόη στο δεξί χέρι, η οποία σπένδει. Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η λατρεία του Ηφαιστίωνα

Ο Αλέξανδρος βάσει και του χρησμού από το μαντείο του Άμμωνα Δία θέλησε να επιβάλει τη λατρεία του νεκρού του φίλου, έτσι ο Ηφαιστίων λατρεύτηκε ως αφηρωισμένος νεκρός λίγα μόλις χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του.

Ο Υπερείδης στον Επιτάφιο,²⁰ κείμενο που σώζεται αποσπασματικά, μας λέει ότι δεν στάθηκε δυνατόν η λατρεία του Ηφαιστίωνα να καθιερωθεί στην Αθήνα, μια και στην πόλη αυτή η ισχύς και η λατρεία των ηρώων, σε αντίθεση με τους θεούς, περιορίζονταν στην οικογένεια, την ομάδα και στην πόλη καταγωγής του.

Ο Ηφαιστίωνας επομένως κάτω από την επιθυμία του Αλέξανδρου λατρεύτηκε ως αφηρωισμένος νεκρός, που, όπως οι όμοιοί του, έχει μια πιο στενή και προσωπική σχέση με τους ανθρώπους, λειτουργούσε προστατευτικά και διαμεσολαβητικά ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και των θεών. Όπως και οι υπόλοιποι ήρωες, στέκεται πιο κοντά στις χθόνιες θεότητες, και γι’ αυτό παριστάνεται μπροστά σε σπήλαιο –τα σπήλαια και γενικά τα χάσματα της γης θεωρούνται τόποι εισόδου στον Κάτω Κόσμο· εκεί γίνονταν και προσφορές προς τους χθόνιους, νεκρούς και θεούς.

Σε αναθηματικό ανάγλυφο της τελευταίας δεκαπενταετίας του 4ου αι. π.Χ., της εποχής δηλαδή του Κασσάνδρου, από την Πέλλα που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, αφιερωμένο από κάποιον Διογένη στον ήρωα Ηφαιστίωνα (ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΙ ΗΡΩΙ), ο Ηφαιστίωνας εικονίζεται δεξιά, μάλλον μπροστά σε σπηλιά, ως ιππέας, νέος, αγένειος, με κοντά μαλλιά, ενώ αριστερά στέκεται κόρη με οινοχόη στο δεξί χέρι, η οποία σπένδει. Για τον αναθέτη μόνο εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε με βάση τις υπάρχουσες μαρτυρίες. Ο Λουκιανός²¹ λ.χ. αναφέρει ότι πολλοί από τους παλαίμαχους εταίρους που γύρισαν στη Μακεδονία στα χρόνια μετά το 321 π.Χ. αφιέρωσαν τον εαυτό τους και τα όπλα τους στον Ηφαιστίωνα. Δεν αποκλείεται λοιπόν ο Διογένης να ήταν ένας από αυτούς.

Ηφαιστίων και Αλέξανδρος σε κυνήγι ελάφου. Τμήμα της "σαρκοφάγου του Μ. Αλεξάνδρου". Μέσα 4ου αι. π.Χ. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η σχέση Ηφαιστίωνα και Αλέξανδρου

Τον Ηφαιστίωνα και τον Αλέξανδρο συνέδεε μια μακρά και βαθιά φιλία. Λέγεται πως μοιράζονταν την ίδια σκηνή και πως μαζί διάβαζαν τα γράμματα της Ολυμπιάδας, μητέρας του Αλέξανδρου και ότι γνώριζε ο ένας τα μυστικά του άλλου. Τούτο είναι πολύ σημαντικό γιατί μιλάμε για στρατιωτικά και επιχειρησιακά μυστικά και είναι άκρως ενδιαφέρον και προς ανάλυση το γεγονός, ότι ο Αλέξανδρος τα εμπιστευότανε, τα μοιραζότανε και τα συζητούσε αρχικά με τον Ηφαιστίωνα και όχι ας πούμε με τους στρατηγούς του. Λέγεται ακόμα πως στη μάχη πολεμούσαν πλάι πλάι.

Ο ιστορικός του 2ου αιώνα μ.Χ. Λούκιος Φλάβιος Αρριανός²² μας διηγείται ότι μετά τη μάχη της Ισσού το Νοέμβριο του 333 π.Χ. ο Αλέξανδρος μπήκε μαζί με τον Ηφαιστίωνα στη σκηνή που κρατούσαν τις γυναίκες και τις κόρες του Δαρείου. Καθώς ο Ηφαιστίωνας ήταν ψηλότερος από αυτόν και πιο επιβλητικός και ήταν ντυμένοι με τα ίδια ρούχα, η μητέρα του Δαρείου, η Σισύγαμβις, έπεσε να προσκυνήσει πρώτα τον Ηφαιστίωνα νομίζοντας ότι ήταν ο Αλέξανδρος. Όταν κατάλαβε το λάθος της, ντράπηκε, τα έχασε, και ζήτησε να αποσυρθεί, αλλά ο Αλέξανδρος την καθησύχασε λέγοντάς της ότι δεν έκανε κάτι λάθος μια «και ο Ηφαιστίωνας είναι κι αυτός Αλέξανδρος».

Ο Λουκιανός²³ στους Νεκρικούς Διαλόγους του, ο Φίλιππος απευθυνόμενος στον Αλέξανδρο τον κατηγορεί ότι επιδίδεται σε κραιπάλες και οργανώνει γιορτές από την υπερβολική αγάπη του στον Ηφαιστίωνα.

Ο κυνικός φιλόσοφος του 4ου αιώνα π.Χ, Διογένης ο Σινωπεύς²⁴ στις Επιστολές απευθυνόμενος στον Αλέξανδρο λέει ότι τον κυβερνούν οι μηροί του Ηφαιστίωνα. Να προσθέσουμε εδώ ότι ο Αισχύλος, στην τριλογία του, αποτελούμενη από τα έργα: Μυρμιδόνες-Νηρηίδες-Φρύγιους που συμπληρωνόταν με το σατυρικό δράμα Έκτορος Λύτρα, παρουσίαζε τον Αχιλλέα σαν εραστή του Πάτροκλου. Αν και το κυρίως μέρος του έργου έχει χαθεί η πρώτη τραγωδία πρέπει να ήταν η πηγή σκανδάλου που τόσο συχνά υπενθυμίζονταν από τους μεταγενέστερους συγγραφείς. Ακόμα και ο Πλάτωνας μέμφεται τον Αισχύλο, γιατί μετέτρεψε τον Αχιλλέα σε εραστή του Πάτροκλου. Τα δύο σπαράγματα που έχουμε στη διάθεσή μας δεν μας αφήνουν καμιά αμφιβολία γι' αυτό. Το πρώτο μας το παραθέτει ο Πλούταρχος στον πολύτιμο Ερωτικό του όπου ο Αχιλλέας πάνω στο πτώμα του Πάτροκλου, λέει:

Δεν σεβάστηκες τους λατρευτούς μηρούς σου

δεν σεβάστηκες, αχάριστε, τα θερμά φιλιά μας.²⁵

Ηφαιστίων και Αλέξανδρος. Λος Άντζελες. J. Paul Getty Museum-Villa (Getty museum).

Επίλογος

Κάπου εδώ τούτο το πορτρέτο ολοκληρώνεται. Δε μένει παρά να κλείσουμε τα μάτια και να φανταστούμε τους δυο επιστήθιους φίλους, έφηβους να συνομιλούν κάτω από το φεγγαρόφωτο. Ο Ηφαιστίωνας γερμένος πάνω σε ένα κορμό δέντρου και ο Αλέξανδρος όρθιος με θεατρικές κινήσεις, να του περιγράφει μάχες, εκστρατείες, κατακτήσεις. Να του μιλάει για κόσμους μακρινούς που έχει φανταστεί και που θέλει να ανακαλύψουν μαζί.

Όσα και να γραφτούν θα είναι λίγα και αναγκαστικά περιορισμένα στα διάσπαρτα, αποσπασματικά και πενιχρά στοιχεία που διαθέτουμε για τούτη τη κραταιά ως θάνατος φιλία. Το όλο μυστικό σίγουρα κρύβεται στο μεγάλο πένθος, στο παρατεταμένο θρήνο του Αλέξανδρου, στις κινήσεις του μετά το θάνατο του Ηφαιστίωνα, στις απρόσμενες αποφάσεις του, σε όλα τα πεπραγμένα προς τιμήν του νεκρού του φίλου. Πεπραγμένα που δίνουν την εντύπωση μιας σχεδόν αδικαιολόγητης εμμονής αν όχι μιας βαθιάς και δυνατής ερωτικής σχέσης.

Εμείς κάπου εδώ θα αφήσουμε τους δυο φίλους. Τους αφήνουμε αγκαλιασμένους να τριγυρνάνε στο σκοτεινό βασίλειο του Πλούτωνα και να συνομιλούν με το άλλο διάσιμο ομηρικό ζευγάρι. Τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο.

Πηγές και σημειώσεις

1. Επειδή από νεαρή ηλικία ήταν πολύ επιρρεπής στους έρωτες με αγόρια, η πρώτη έγνοια του Φιλλίπου, όταν σκέφτηκε να τον παντρέψει, ήταν να εξορίσει τους εταίρους του γιου του, δηλαδή τους Πτολεμαίο, Νέαρχο, Άρπαλο και Ερίγυιο. Ο Ηφαιστίωνας ήταν ο πιο αγαπημένος εταίρος του Αλεξάνδρου και ισάδελφος φίλος του. Ήταν ένα χρόνο μεγαλύτερός του, μεγάλωσαν εκπαιδεύτηκαν μαζί, γι’ αυτό τον αποκαλούσε φιλαλέξανδρο.

Πλούταρχος, Βίος Αλεξάνδρου, κεφ. 116

2. Εραστής παίδων με μανιακό τρόπο ήταν και ο βασιλιάς Αλέξανδρος (φιλόπαις δ’ ἣν ἐκμανώς καὶ Ἀλέξανδρος ὁ βασιλεὺς). Ο Δικαίαρχος τουλάχιστον λέει στο έργο του «Για τη θυσία στο Ίλο» ότι αυτός τόσο παρασυρόταν από την αγάπη του για τον ευνούχο Βαγώα, ώστε μπροστά σε όλο το θέατρο γύρισε και τον φίλησε· οι θεατές φώναξαν και χειροκρότησαν, κι αυτός, χωρίς να φέρει αντίρρηση, γύρισε και τον ξαναφίλησε. Ο Καρύστιος στα «Ιστορικά υπομνήματά» του λέει: «Ο Χάρωνας από τη Χαλκίδα είχε ένα ωραίο παιδί που το αγάπησε. Όταν ο Αλέξανδρος στο σπίτι του Κρατερού παίνεψε το παιδί στη διάρκεια συμποσίου, ο Χάρωνας έδωσε εντολή στο παιδί να καταφιλήσει τον Αλέξανδρο· αυτός όμως είπε: «Μη, με κανένα τρόπο! Διότι δεν θα ευχαριστήσει τόσο εμένα, όσο θα δυσαρεστήσει εσένα». Διότι όσο ερωτικός ήταν ο βασιλιάς αυτός, τόσο ήταν συγκρατημένος απέναντι σε ό,τι ταίριαζε και σε ό,τι έπρεπε.

Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, 13.603ac.

3. «Βέβαιο όμως πρέπει να θεωρηθεί ότι ο Αλέξανδρος σπούδαζε στη Μίεζα μαζί με τον ωραίο Ηφαιστίωνα που το άγαλμά του -χαμένο πια- έπλασε ο Λύσιππος. Ο Ηφαιστίων που είχε ανατραφεί από μικρός μαζί του έγινε για τον Αλέξανδρο "άλλος εγώ" (τον ορισμό αυτό του πολύ επιστήθιου φίλου έδωσε λίγες δεκαετίες αργότερα ο Ζήνων ο Κιτιεύς). Και έμεινε ως το θάνατό του -προανάκρουσμα του θανάτου του πιο αγαπημένου του φίλου- σχεδόν αδιάκοπα, όσο οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν επέβαλλαν περιοδικές απομακρύνσεις, πλάι του ως αρχηγός των "σωματοφυλάκων" και ύστερα της πιο εκλεκτής «Ιππαρχίας» των εταίρων (της "Ηφαιστίωνος Χιλιαρχίας" όπως ονομάστηκε μετά το θάνατό του).

Εκεί στη Μίεζα πίστεψαν οι δυο τους –κάποιες ώρες που στους «υποσκίους περιπάτους» έγινε η φιλία τους έκσταση- πως ήταν η επανεσάρκωση του Αχιλλέα και του Πάτροκλου». Κουίντος Κούρτιος Ρούφος (Quintus Curtius Rufus),

Η Ιστορία του Αλέξανδρου του Μέγα (Historiae Alexandri Magni), Φλωρεντία 1478. Από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τόμος Δ', Αθήνα, 1980.

4. «Ο Αλέξανδρος πρόσφερε στεφάνι στον τάφο του Αχιλλέα και ο Ηφαιστίων στον τάφο του Πάτροκλου, υπαινισσόμενος ότι και αυτός ήταν ερώμενος του Αλέξανδρου όπως και ο Πάτροκλος ήταν του Αχιλλέα».

Κλαύδιος Αιλιανός (Claudius Aelianus), Ποικίλη Ιστορία, (Varia Historia).

5. [...] ἄλλοι δὲ λέγουν ὅτι καὶ αὐτὸς ὁ Ἀλέξανδρος ἐσταφάνωσεν ἔπειτα τὸν τάφον τοῦ Ἀχιλλέως. Ὁ δὲ Ἡφαιστίων λέγουν ὅτι ἐστεφάνωσε τὸν τάφον τοῦ Πατρόκλου.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις. Μτφρ. Δημήτρης Ν. Λύκας, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα, 1938.

6. καὶ τὰ μὲν ἐν χρυσέῃ φιάλῃ καὶ δίπλακι δημῷ
θείομεν, εἰς ὅ κεν αὐτὸς ἐγὼν Ἄιδι κεύθωμαι.
τύμβον δ’ οὐ μάλα πολλὸν ἐγὼ πονέεσθαι ἄνωγα,
ἀλλ’ ἐπιεικέα τοῖον· ἔπειτα δὲ καὶ τὸν Ἀχαιοὶ
εὐρύν θ’ ὑψηλόν τε τιθήμεναι, οἵ κεν ἐμεῖο
δεύτεροι ἐν νήεσσι πολυκλήισι λίπησθε.

(κ' έκεῖνα εἰς στάμνα ὁλόχρυσην, καὶ διπλωτό κνισάρι

θὰ θέσωμεν ἕως ποῦ κ' ἐγὼ νὰ καταβῶ στὸν Ἅδην·

καὶ τάφος νὰ τοῦ σηκωθῆ πολύ τρανὸς δὲν θέλω,

ἀλλὰ σωστὸς ὡς συνηθοῦν· κατόπιν μέγαν ἄλλον

καὶ ὑψιλὸν θὰ κάμετε ὅσοι Ἀχαιοὶ στὰ πλοῖα

θὰ εὑρεθῆτε ζωντανοὶ κατόπιν ἀπὸ μένα.)

Όμηρος, Ιλιάδα, Ψ 243-48,.μτφρ. Ιάκωβου Πολυλά.

7. «Ο Ηφαιστίων ήταν αυτός που από όλους τους φίλους του είχε εγκρίνει περισσότερο την υιοθέτηση των περσικών εθίμων και μιμήθηκε τον Αλέξανδρο σε αυτό. Αντίθετα ο Κρατερός συνέχισε να τηρεί τα μακεδονικά έθιμα. Γι’ αυτό και ο Αλέξανδρος ανέθεσε στον Ηφαιστίωνα στις σχέσεις του με τους βαρβάρους και τον Κρατερό στις σχέσεις του με τους Έλληνες. Στον Ηφαιστίωνα έδειχνε τη μεγαλύτερη αγάπη (εφίλει μάλιστα) και τον αποκαλούσε φιλαλέξανδρο. Στον Κρατερό έδειχνε τον περισσότερο σεβασμό και τον αποκαλούσε φιλοβασιλέα. Αλλά οι δυο τους δεν τα πήγαιναν καλά και πολλές φορές ερχόντουσαν σε σύγκρουση ακόμα και μπροστά στους στρατιώτες».

Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι (Βίος Αλεξάνδρου-Ιουλίου Καίσαρα).

8. Καὶ ἐκεῖ ἐφονεύθησαν ἕως ἐξήκοντα ἀπὸ τοὺς ἑταίτρους τοῦ Ἀλέξανδρου καὶ ἐπληγώθει καὶ ὁ Ἡφιαστίων ὁ ἴδιος καὶ ὁ Κοῖνος καὶ ὁ Μενίδας· ἀλλ' ἐπὶ τέλους κατέβαλε καὶ τούτους ὁ Ἀλέξανδρος.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις. Μτφρ. Δημήτρης Ν. Λύκας, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα, 1938.

9. Ὁ δὲ Ἀλέξανδρος ἀφοῦ ἐτοποθέτησεν εἰς τὸ ἱππικὸν τῶν ἑταίρων δύο ἱππάρχους, τὸν Ἡφαιστίωνα, τὸν υἱὸν τοῦ Ἀμύντορος, καὶ τὸν Κλεῖτον, τὸν υἱόν τοῦ Δρωπίδου, καὶ διήρεσεν εἰς δύο τμήματα τὸ ἱππικὸν τῶν ἑταῖρων, διότι δὲν ἤθελεν οὔτε ἐκ τῶν φίλων του ἕνας μόνος να εἶναι διοικητὴς τόσων πολλῶν ϊππέων, οἵτινες ἄλλωστε ἦσαν οἱ ἄριστοι ἀπὸ ὁλόκληρον τό ἱππικόν καὶ κατὰ τὴ ὑπόληψιν καὶ κατὰ τὴν ἄλλην ἱκανότητα, [...],

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

10. Τότε λοιπὸν διαιρέσας ὁ Ἀλέξανδρος τὸν στρατὸν, τὸν μὲν Ἡφιαστίωνα καὶ τὸν Περδίκκαν ἀπέστειλεν εἰς τὴν Πευκελαῶτιν χώραν πρὸς τὸν Ἰνδὸν ποταμὸν [...]

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

11. Καὶ αἱ στρατιωτικαὶ δυνάμεις τοῦ Ἠφαιστίωνος καὶ τοῦ Περδίκκα τοῦ ἐτείχισαν ἄλλην πόλιν, ἡ ὁποία ὠνομάζετο Ὀροβάτις, καὶ ἀφοῦ ἄφησαν ἐντὸς αὐτῆς φρουρὰν, ἐπορεύοντο πρὸς τὸν Ἱνδὸν ποταμὸν· ἅμα δὲ ἔφτασαν ἐκεῖ, ἡτοίμαζαν τότε ὅλα ὅσα ἐχρειάζοντο διὰ τὴν ζεῦξιν τοῦ ποταμοῦ, καθὼς τοὺς εἶχε διατάξει ὁ Ἀλέξανδρος.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

12. Εἰς τὸν Ἡφαιστίωνα ἔδωκε τὴν Δρύπετιν, θυγατέρα τοῦ Ὀξυάρτου ἀδελφοῦ του Δαρείου· καὶ αὐτήν, ἀδελφὴν τῆς γυνακός του· διότι ἤθελε νὰ εἶναι ἐξάδελφοι τῶν υἱῶν του οἱ παίδες τοῦ Ἡφαιστίωνος·

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

13. «Ἐκείνα δὲ εἰς τὰ ὁποία ὅλοι συμφωνοῦν εἶναι, ὅτι ἕως τὴν τρίτη ἠμέραν ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Ἡφαιστίωνος ὁ Ἀλέξανδρος οὔτε ἔφαγε φαγητὸν, οὔτε ἄλλην περιποίησιν ἔκαμεν εἰς τὸ σῶμὰ του, ἀλλ' ὅτι ἔκειτο κατά γῆς καὶ ἐθρηνοῦσε ἢ εἶχε βυθισθῆ εἰς σιωπὴν πένθημον· καὶ ἐπρόσταξε νὰ ἑτοιμασθῆ εἰς Βαβυλῶνα πυρὰ ἀξίας δέκα χιλιάδων ταλάντων, ἄλλοι μάλιστα γράφουν και περισσότερων (ταλάντων). καί ὅτι ἐστάλη παραγγελία εἰς ὅλην τὴν χώραν τῶν βαρβάρων νὰ πενθήσου. 9. Καὶ ὅτι πολλοί ἀπὸ τοὺς φίλους τοῦ Ἀλεξάνδρου ἀφιέρωσαν εἰς μνήμην τοῦ Ἡφαιστίωνος καὶ τὸν ἐαυτὸν τους καὶ τὰ ὅπλα τους ὅταν ἀπέθανε· πρῶτος δὲ ἔκαμεν ἀρχὴν τῆς ἐκτελέσεως αὐτοῦ τοῦ τεχνάσματος ὁ Εὐμένης, ὁ ὁποίος ὀλίγον ἀνωτέρω εἴπαμεν ὅτι ἐφιλινίκησε μὲ τὸν Ἡφαστίωνα· καὶ τούτο γιὰ νὰ μὴ φανῆ εἰς τὸν Ἀλέξανδρον, ὅτι χαιρεκακεῖ διότι ἀπέθανεν ὁ Ἡφαιστίων. 10. Λοιπὸν οὔτε κανένα ἄλλον ἐτοποθέτησε χιλίαρχον ὁ Ἀλέξανδος εἰς τὸ ἱππικὸν τῶν ἑταίρων ἀντὶ τοῦ Ἡφαιστίωνος, διὰ νὰ μὴν ἐξαφανισθῆ τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὸ σῶμα· ἀλλ' ὠνομάζετο καὶ εἰς τὸ ἐξῆς «Ἠφαιστίωνος χιλιαρχία» καὶ προηγεῖτο ἀπ' αὐτὴν ἡ σημαία τὴν ὁποίαν εἶχε κάμει ὁ Ἡφαιστίων Καὶ ἐσκέπτετο νὰ διοργανώσει ἀγῶνα γυμνικὸν καὶ μουσικὸν κατὰ πολύ λαμπρότερον ἀπὸ τοὺς προηγουμένους καὶ ὡς πρὸς τὸ πλῆθος τῶν ἀγωνιζομένων καὶ κατά την ἀπετούμενην ἐπιχορήγησιν· διότι προητοίμασε τρεῖς χιλιάδες ἀγωνιστῶν ἐν ὅλω. Καὶ λέγουν ὅτι αὐτοὶ ἠγωνίσθησαν ὄλίγον κατόπιν κατὰ τὴν ταφὴν τοῦ Ἀλεξάνδρου.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις. Μτφρ. Δημήτρης Ν. Λύκας, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα, 1938.

14. «Το πένθος του Αλέξανδρου για τον Ηφαιστίωνα ξεπέρασε κάθε λογικό όριο. ‘Εβαλε να σταυρώσουν το γιατρό που τον είχε αναλάβει. Διέταξε τους στρατιώτες να κόψουν τη χαίτη και την ουρά όλων των αλόγων του ιππικού ως ένδειξη πένθους και να γκρεμίσουν τα τείχη όλων των γειτονικών πόλεων. Αμέσως μετά, χωρίς λόγο, εισέβαλε στη χώρα των Κασσιτών και τους σφάγιασε όλους».

Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι (Βίος Αλεξάνδρου-Ιουλίου Καίσαρα).

15. Καὶ τὸ ὅτι κοψε τὰ μαλλιά του ὁ Ἀλέξανδρος χάριν τοῦ νεκροῦ καὶ τὰ ἄλλα δὲν τὰ θεβρῶ ὡς ψευδῆ καὶ νομίζω ὅτι τὰ ἔκανε μιμούμενος τὸν Ἀχιλλέα πρὸς τὸν ὁποῖον ἀπὸ μικρᾶς ἡλικίας εἶχε τάσιν νὰ ἀμιλλᾶται.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

16. Όπως σημείωση 6.

17. Καὶ ἐπρόσταξε νὰ κάνουν θυσίας πάντοτε χάριν τοῦ Ἠφαισίωνος, ὅπως θὰ ἔκαναν εἰς ἕναν ἥρωα· τοῦτο μὲν ἔχει ἀναγραφῆ ἀπὸ τοὺς περισσοτέρους· ἄλλοι δὲ λέγουν ὅτι ἔστειλε νὰ ρωτήσουν καὶ εἰς τὸ μαντεῖον τοῦ Ἄμμωνος τὸν θεόν, ἐκεῖνος ὅμως δὲν τό ἐπέτρεψεν.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

18. Ιουστίνος 12.12.12.

19. Διόδωρος ΙΖ.113.3-4, 115.

20. φανερὸν δ᾽ ἐξ ὧν ἀναγκαζόμεθα καὶ νῦν ἔτι: θυσίας μὲν ἀνθρώποις γ[ιγνο]μένας ἐφορᾶν, ἀγάλμ[ατα δὲ] καὶ βωμοὺς καὶ ναοὺς τοῖ[ς μὲν] θεοῖς ἀμελῶς, τοῖς δὲ ἀνθρώ[ποις] ἐπιμελῶς συντελούμενα, καὶ τοὺς <τού>των οἰκέτας ὥσπερ ἥρωας τιμᾶν ἡμᾶς ἀναγκαζομένους.

Υπερείδης Επιτάφιος 21.

21. Λουκιανού, Περί του μή ραδίως πιστεύειν διαβολή 17-18.

22. [...] ὁ ἴδιος ὁ Ἀλέξανδρος τὴν ἐπομένην ἡμέραν εἰσῆλθεν εἰς τὴν σκηνὴν τῶν βασιλισσῶν συνοδευόμενος ἀπὸ τὸν Ἡφαιστίωνα μόνον ἀπὸ τοὺς ἑταίρους· καί ὅτι, ἐπειδή ἡ μήτηρ τοῦ Δαρείου ἀμφέβαλε ποῖος ἀπ' αὐτοὺς τοὺς δὺο ἦτο βασιλεύς, διότι καὶ οἱ δύο ἦσαν ἐνδεδυμένοι ἐξ ἲσου λαμπρῶς, ἐπροχώρησε πρὸς τὸν Ἡφαιστίωνα καὶ προσεκύνησεν αὐτὸν, διότι τῆς ἐφάνη ὑψηλότερος κατὰ τὸ ἀνάστημα. Ὅταν δὲ Ὁ Ἠφαιστίων ἀπεσύρθει πρὸς τὰ ὀπίσω καὶ κάποιος ἀπὸ τὴ συνοδείαν της ἀφοῦ ἔδειξε τὸν Ἀλέξανδρον, εἶπε ὅτι ἐκεῖνος εἶναι ὁ Ἀλέξανδρος, ἐκείνη μὲν επειδὴ ἐντροπιάσθη διὰ τὸ λάθος της ἐτραβήχθη πρὸς τὰ ὀπίσω, ὁ δὲ Ἀλέξανδρος εἶπε ὅτι αὐτὴ δὲν ἐπλανήθη· διότι λέγουν ὅτι ὁ Ἀλέξανδρος εἶπεν ὅτι καὶ ἐκεῖνος εἶναι Ἀλέξανδρος.

Λούκιος Φλάβιος Αρριανός, (ό.π.).

23. «Και μου λένε ότι άρχισες να μιμήσε τις συνήθειες των κατακτημένων περσών, ότι άρχισες να φοράς τα ρούχα των βασιλιάδων τους και ζητούσες από τους ελεύθερους μακεδόνες να σε προσκυνούν σύμφωνα με τα περσικά έθιμα! Όσο για τους αγώνες που διοργάνωνες και τους σοφούς που έριχνες στα κλουβιά με τα λιοντάρια και την υπερβολική σου αγάπη για τον Ηφαιστίωνα, όσο λιγότερα πω τόσο το καλύτερο».

Λουκιανού, Νεκρικοί διάλογοι, κεφάλαιο 14.

24. «Αν θέλεις να γίνεις καλός καγαθός, πέτα το στέμμα που έχεις στο κεφάλι σου και έλα σε μας. Αλλά δεν θα μπορέσεις ποτέ να το κάνεις γιατί σε κυβερνούν οι μηροί του Ηφαιστίωνα».

Διογένης ο Σινωπεύς, Επιστολές.

25. Πλούταρχου, Ερωτικός, 571c. Το απόσπασμα το δίνει και ο Αθηναίος. Xlll, 602e. [η μετάφραση στα νέα ελληνικά είναι του Μ. Μεγακλή].

Ο Μέγας Αλέξανδρος σε σκηνή από την Μάχη της Ισσού. Λεπτομέρεια της "σαρκοφάγου του Μ. Αλεξάνδρου". Μέσα 4ου αι. π.Χ. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο Ηφαιστίων σε σκηνή από την Μάχη της Ισσού. Λεπτομέρεια της "σαρκοφάγου του Μ. Αλεξάνδρου". Μέσα 4ου αι. π.Χ. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου μαζί με την μητέρα του Ολυμπιάδα. Καμέα από όνυχα, περ. 278 π.Χ. Βιέννη, Kunsthistorisches Museum..

Νεκρικό μνημείο που φιλοτεχνήθηκε λίγο μετά το θάνατο του Αλέξανδρου. Το ζευγάρι απεικονίζεται σχεδόν σαν δίδυμοι, επιπλέον σαν αγένειοι ανδρόγυνοι σε σύμπλεγμα με την θεά Τύχη το τμήμα της οποίας δεν σώζεται. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ψηφιδωτή σύνθεση με θέμα κυνήγι λιονταριού. Δυο νέοι δεξιά και αριστερά, υψώνουν τα όπλα τους και ετοιμάζονται να χτυπήσουν το λιοντάρι που εικονίζεται προοπτικά στη μέση. Ο εικονιζόμενος νεαρός άντρας δεξιά είναι ο Αλέξανδρος, αριστερά πιθανότατα ο Ηφαιστίωνας. Γύρω στα 300 π.Χ. Πέλλα, Αρχαιολογικό Μουσείο.