Αλέξανδρος Ιόλας (1907-1987), σκιτσάροντας ένα πορτρέτο

 

Αλέξανδρος Ιόλας (1907-1987), σκιτσάροντας ένα πορτρέτο

Προλεγόμενα

Ένα εμπεριστατωμένο αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Ιόλα απαιτεί γνώση του βίου και κυρίως του έργου του, κάτι που οφείλω ευθύς εξ αρχής να δηλώσω πως δεν κατέχω αρκούντως! Ο ίδιος δεν θέλησε να αφήσει πίσω του κανένα κείμενο, αυτοβιογραφικό ή μη, πέρα από τις συνεντεύξεις του. Έτσι, στο παρόν λιλιπούτιο αφιέρωμά μας θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε σε αδρές γραμμές τον –σίγουρα- σπουδαίο Έλληνα γκαλερίστα και συλλέκτη, ρίχνοντας ένα κάποιο βλέμμα στην «περίπτωση» Ιόλα. Ας μείνουμε μόνο σε αυτές του τις ιδιότητες. Για τους ενδιαφερόμενους βέβαια έχω να προτείνω την εξόχως κατατοπιστική βιογραφία του Νίκου Σταθούλη, Αλέξανδρος Ιόλας, (Λιβάνης 1994) αλλά και του ιδίου το, Αλέξανδρου Ιόλα η ζωή μου, (Οδός Πανός 2012).

Ο Ιόλας, για τον οποίο ο Max Ernst συνήθιζε να λέει πως πήγαινε «κόντρα στους θυμωμένους ωκεανούς», αναμφίβολα έχει περάσει στη σφαίρα του μύθου και στο διαδίκτυο δεν είναι λίγες οι σελίδες που μπορεί κανείς να διαβάσει διάφορα και πολλές φορές ετερόκλητα πράγματα γι' αυτόν τον άνθρωπο. Αλλά ακραίοι χαρακτηρισμοί, κουτσομπολιά και σκανδαλοθηρικά δημοσιεύματα δεν βοηθούν στο να καταλάβουμε και να δούμε -έχοντας πια απομακρυνθεί αρκετά από τα χρόνια που ζούσε- τον μεγάλο μαικήνα της τέχνης. Αντίθετα, όλα αυτά, που ουσιαστικά είναι τηλεοπτικές «αξίες», διατηρούν και αναμοχλεύουν ακόμα και στους νεότερους το τότε υπάρχον κλίμα. Βέβαια ο ίδιος ο Ιόλας, όσο ζούσε δεν έκανε τίποτα γι' αυτό. Αντίθετα, σε συνέντευξή του μάλιστα έβαλε κατά πάντων, ατόμων και συστήματος.

Αλλά αυτός είναι ο Ιόλας. Από την άλλη όμως, θυμάμαι τη δήλωσή του, πως: Αν το Υπουργείο Πολιτισμού αποκαθιστούσε την φήμη του θα δώριζε την μυθική συλλογή του στο κράτος -ή τουλάχιστον ένα μεγάλο κομμάτι της. Πράγμα που δυστυχώς δεν έγινε. Η συλλογή, μετά τον θάνατό του λεηλατήθηκε άγρια και το ελληνικό κράτους έμεινε, να μην πω με τι στο χέρι… Και μιλάμε για έργα των σημαντικότερων σύγχρονων ζωγράφων που θα μπορούσαν να αποτελέσουν την βασική συλλογή ενός Μουσείο Παγκόσμιας Σύγχρονης Τέχνης. Αλλά πάμε να σκιτσάρουμε έστω και σε αδρές γραμμές τον Αλεξανδρινό Αλέξανδρο Ιόλα.

 

Ο Αλέξανδρος Ιόλας στις Κάννες το 1930.

Αλέξανδρος Ιόλας, ένα πορτρέτο

Η περίπτωση του Κωνσταντίνου Κουτσούδη, όπως ήταν το πραγματικό όνομα του Ιόλα –διεθνώς έγινε βέβαια γνωστός σαν Αλέξανδρος Ιόλας, όνομα που οφείλει στην εγγονή του Ρούσβλετ, Θεοδώρα, με την οποία επρόκειτο να παντρευτούν- είναι χωρίς αμφιβολία ιδιάζουσα. Ακόμα και οι πληροφορίες για την γέννησή του δεν συμπίπτουν, αφού χαρακτηριστικά αναφέρονται ως χρονολογίες γέννησης οι χρονιές 1900, 1907, 1908, 1912, 1916. Όπως ο φίλος του Άντυ Γουόρχολ προέκτεινε κοινωνιολογικά το ρόλο του καλλιτέχνη στον 20ο αιώνα, έτσι και ο ταλαντούχος Ιόλας διεύρυνε το επάγγελμα του εμπόρου της τέχνης δίνοντάς του καινούργια διάσταση και οντότητα.

Ο Ιόλας μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως πολύπτυχη προσωπικότητα με μοναδική ουσιαστικά -και πραγματικά- ζωή. Ο Ιόλας πρωτοδιείσδυσε στον καλλιτεχνικό χώρο ως υποσχόμενος επαγγελματίας χορευτής, χώρο τον οποίο εγκατέλειψε αφού πρώτα αναδείχθηκε ως χορευτής και πιανίστας στο Βερολίνο, το Παρίσι -όπου συνεργάστηκε με την Κίρα Ναζίνσκι και τα μπαλέτα του μαρκήσιου ντε Κουέβας- αλλά και και στη Νέα Υόρκη με το Metropolitan Theater, για να αφοσιωθεί τελικά ολόψυχα στον εικαστικό τομέα. Μεγαλεπήβολος και φαντασμαγορικός από τη φύση του, άνοιξε γκαλερί, αρχικά στο Παρίσι αλλά πολύ σύντομα και σε Νέα Υόρκη, Μιλάνο, Γενεύη, ενώ δεν έλειψαν οι συνεργασίας με άλλες αίθουσες τέχνης σε Μαδρίτη, Ρώμη και βέβαια Αθήνα.

Κοσμοπολίτης με ευρύ πνεύμα και έντονες διορατικές ικανότητες οραματίστηκε την τέχνη σαν ένα σφαιρικό πεδίο χωρίς σύνορα, ενώ με την χαρισματική διαίσθησή του πλαισιώθηκε από συγχρόνους του αλλά και νεότερους ζωγράφους και γλύπτες με καθαρά πειραματική γραφή. Σημαντικός παράγοντας στην προώθηση του Σουρεαλισμού, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική, ανέπτυξε στενή φιλική και επαγγελματική σχέση με μερικούς από τους πρωτεργάτες του κινήματος, όπως ο Τζώρτσιο νετ Κίρικο, ο Ρενέ Μαγκρίτ, ο Μαρξ Έρνστ. Από τους χώρους του παρίλασε ό,τι πιο εκλεκτό μέσα στην πρωτοπορία της εποχής, όπως οι Γουόλς, Μάττα, Κλέε, Κλάιν, Τινγκελύ, Ράυσε, Ματτάτσι, Φοντάνα, οι Λαλάν, και αυτοί είναι κάποιοι μεταξύ πολλών άλλων. Αλλά και από τους Έλληνες αξίζει να αναφέρουμε ονόματα όπως, ο Κουνέλλης, ο Παύλος, ο Τάκης, ο Ακριθάκης, ο Φασιανός, ο Τσόκλης.

Κατά τον Peter Selz, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και πρώην επιμελητή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, ο Ιόλας παρέμεινε Ευρωπαίος στην ψυχή, παρά την σχετική μακροχρόνια διαμονή του στην Αμερική. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην δικιά του και τις υπόλοιπες νεοϋορκέζικες γκαλερί των αρχών της δεκαετίας του '60 ήταν ακριβώς αυτή η διέλευση πολλών καλλιτεχνών της Γηραιάς Ηπείρου, η ακραία προοδευτική αισθητική, ακόμα και η απομάκρυνση από το παραδοσιακό τελάρο και η πρόωρη επιβολή των εγκαταστάσεων μέσα στο χώρο (installations). Άλλωστε και η γκαλερί του στο Παρίσι -με την εξαίρεση της Sonnabend- ήταν η μόνη που αποτολμούσε να προβάλλει, ενώ ταυτόχρονα κατάφερνε να καθιερώσει, το πιο σύγχρονο –οπτικά και εννοιολογικά- δημιουργικό υλικό.

Μεγαλοσυλλέκτης, πέρα από γκαλερίστας, ο Ιόλας βασίστηκε από νωρίς, προφητικά, στη νοοτροπία των παγκόσμιων καλλιτεχνικών ανταλλαγών, με μοναδική αυτοπεποίθηση, πυγμή και κύρος. Κινητής νημάτων με άπλετη προσωπική γοητεία και αίγλη, επέβαλλε πειστικά την άποψή του, γιατί συναπτό κίνητρό του ήταν η παθιασμένη και ειλικρινής αγάπη του για την τέχνη, την ευρεσιτεχνία, την ελευθερία, την καθημερινή ποίηση και ομορφιά.

Αναμφισβήτητα ο Αλέξανδρος Ιόλας υπήρξε από αυτές τις σπάνιες, πληθωρικές και ιδιότυπες φυσιογνωμίες που στη ζωή άπληστα γεύονται τα πάντα και διαφοροποιούνται δραστικά από το κατεστημένο με αποτέλεσμα να γίνονται στόχαστρο μικροπρεπών και σκανδαλοθηρικών επιθέσεων εις βάρος της ουσιώδους συμβολής τους στον όποιο κλάδο.

Με την Μελίνα Μερκούρη, τότε υπουργό Πολιτισμού.

Τα τελευταία χρόνια

Ο Ιόλας πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του αποτραβηγμένος στο «παλάτι» του που έχτισε στην Αγία Παρασκευή, περιτριγυρισμένος από χιλιάδες έργα. Ένα οίκημα που λεηλατήθηκε ανελέητα τόσο όταν αυτός νοσηλευόταν όσο και μετά τον θάνατό του, έτσι η πλειάδα των έργων εξαφανίστηκε ως δια μαγείας, σχεδόν εν μία νυχτή –αν και χρειάστηκαν βέβαια πολλές νύχτες να φορτωθούν σε φορτηγά και να φυγαδευτούν τα έργα, όπως χαρακτηριστικά μαρτύρησαν περίοικοι. Εδώ δεν θα αναζητήσουμε βέβαια ευθύνες που σίγουρα υπάρχουν, τόσο στο υπουργείου πολιτισμού που είχε μεν την Μελίνα αλλά έδειχνε να κοιμάται ύπνον βαρύ, όσο και στους έχοντες τα δικαιώματα, στους κληρονόμους δηλαδή του Ιόλα.

Πικραμένος από την ευτελή και κουτσομπολίστικη αντιμετώπιση που είχε από πλειάδα μέσων μαζικής ενημέρωσης –μην λησμονούμε πως είμαστε στην περίοδο που ο «αυριανισμός» μεσουρανούσε και πως το τότε κυβερνών κόμμα, το ΠΑΣΟΚ, ήθελε να είναι «καθαρό» οπότε η οποιαδήποτε σχέση με ανθρώπους σαν τον ομοφυλόφιλο Ιόλα το «βρόμιζε», και αυτό γιατί ο λαϊκισμός είχε γίνει η σημαία του κόμματος- ο Ιόλας δεν θα δωρίσει τελικά, όπως σκόπευε, μέρος από την τεράστια συλλογή του στο ελληνικό δημόσιο· θα φύγει δε πικραμένος. Για την ιστορία, αξίζει να αναφέρω μερικά από τα ονόματα που υπέγραφαν τα «εμπεριστατωμένα ρεπορτάζ» και τά καυστικά σχόλια γύρω από τον Ιόλα: Εκτός από τον Μάνο Χάρη, ο Αιμίλιος Λιάτσος, η Αγγελική Νικολούλη, ο Άρης Πορτοσάλτε, ο Θοδωρής Δρακάκης αλλά και ο Γιώργος Μαύρος. Έτσι για να θυμόμαστε ποιους βλέπουμε σήμερα στην ελληνική τηλεόραση!!

Αλλά και πάλι για την ιστορία να αναφέρω πως στο Μακεδονικό Μουσείο σήμερα βρίσκεται το μόνο τμήμα της συλλογής Ιόλα που πρόλαβε να σωθεί στην Ελλάδα, με 48 έργα σπουδαίων σύγχρονων καλλιτεχνών όπως οι Τινγκελί, Νίκι ντε Σεν-Φαλ, Ρεϋνώ, Ράις, Μπράουνερ, Τάκι, Τσόκλη, Ακριθάκη κ.ά., και αυτό χάρη στις προσπάθειες της Μάρως Λάγια και μιας παρέας που δείχνει πως αγαπούσαν την τέχνη πραγματικά.

Ο Ιόλας πέθανε χτυπημένος από το AIDS, σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης στις 8 Ιουνίου του 1987 σε ηλικία κάπου –κανείς ακριβώς δεν ξέρει- 80 ετών. Δυστυχώς ο ίδιος δεν φρόντισε να διευθετήσει -όσο ήταν εν ζωή- ούτε για τη συλλογή του ούτε για τη βίλα του· έτσι μετά το θάνατό του, αστραπιαία και μυστηριωδώς εξαφανίστηκε όλη η αμύθητη συλλογή του. Η δε βίλα του, για τριάντα ολόκληρα χρόνια τώρα παρέμεινε ερημωμένη και λεηλατημένη χωρίς ελπίδα σωτηρίας. Το 2017, ανακοινώθηκε πως ο Δήμος Αγίας Παρασκευής ενδιαφέρεται να την αγοράσει προκειμένου να μετατραπεί σε Μουσείο Αλέξανδρου Ιόλα. Στον χώρο μάλιστα το καλοκαίρι που μας πέρασε, για πρώτη φορά, πραγματοποιήθηκε και σειρά καλλιτεχνικών εκδηλώσεων στο πλαίσιο της προσπάθειας του Δήμου για τη διάσωση και συντήρηση της Βίλας και του κτήματος Ιόλα, αλλά και για την ευαισθητοποίηση του κόσμου. Ήταν καιρός το οικοδόμημα αυτό που κάποτε υπήρξε τόπος συνάντησης διακεκριμένων προσωπικοτήτων και στέγασε τα έργα των διασημότερων σύγχρονων καλλιτεχνών να συντηρηθεί και να βρει τη χρήση του.

Ό,τι και να πιστεύει κανείς για τον Ιόλα, όσο και αν οι φήμες, τα κουτσομπολιά και οι «πιπεράτες» ιστορίες καλύπτουν ως πέπλο το έργο και την ουσιαστική συμβολή αυτής της προσωπικότητας, θα μείνει χαραγμένη η ιστορία και η πορεία αυτού του μικρόσωμου φιλόδοξου «έφηβου» που κατέκτησε τον κόσμο και τίμησε διεθνώς την Ελλάδα, αναβιβάζοντας το ρόλο του απλού γκαλερίστα και συλλέκτη στο επίπεδο του ενορατικού ανθρώπου ο οποίος προπορεύεται του καιρού του, ανακαλύπτοντας, αποκαλύπτοντας και θεσπίζοντας νέα «καινοτομικά» ταλέντα μέσα στην τέχνη.

---

© φωτογραφιών: στους φωτογράφους και στις συλλογές που ανήκουν.

© κειμένου, gayekfansi.blogspot.gr με την επιφύλαξη κάθε δικαιώματος.

Αλέξανδρος Ιόλας σε νεαρή ηλικία, μαθητής του Ά. Σικελιανού.

Ρούντολφ Νουρέγιεφ, Ιόλας και Νίκος Σταθούλης.

Ρούντολφ Νουρέγιεφ και Αλέξανδρος Ιόλας.

Αλέξανδρος Ιόλας και René Magritte.

Αλέξανδρος Ιόλας και Άντυ Γουόρχολ.